نور تازه بر تاریخ فراموششده عمان؛ خط پیشااسلامی ظفاری رمزگشایی شد
سطوح سنگی داخل غارها و بستر خشک رودخانهها در استان ظفار عمان، حامل نوشتههایی به قدمت نزدیک به ۲۴۰۰ سال هستند که بهصورت خطوط مارپیچی مرموزی روی آنها حک شدهاند. بیش از یک قرن این نوشتهها که بهعنوان «خط ظفاری» شناخته میشوند، رمزگشایی نشده بودند. اکنون، یک دانشمند زبانشناس در مطالعهای تازه اعلام کرده که موفق به رمزگشایی از نوع اصلی خط ظفاری شده و شواهدی یافته که نشان میدهد الفبای آن از جنوب عربستان منشا نگرفته است.
معمای خط ظفاری در طول دههها موجب شکلگیری نظریههای متعددی شده است. احمد الجلاد، زبانشناس و نویسنده مطالعه از دانشگاه ایالتی اوهایو میگوید یکی از باورها دربارهی این سنگنوشتهها آن است که آنها به قوم عاد تعلق دارند که در قرآن بهعنوان قبیلهای گمشده در عربستان توصیف شده است.
بهنقل از ساینس، مطالعه خط ظفاری به سال ۱۹۰۰ بازمیگردد. در آن زمان دو باستانشناس بریتانیایی در کتابی درباره شبهجزیره عربستان جنوبی به این سنگ نوشته ها اشاره کردند. سه دهه بعد، برترام توماس، نخستین فرد اروپایی که از ربع الخالی (بیابان وسیع واقع در جنوب شرقی شبهجزیره عربستان) عبور کرد، یادآور شد که بناهای سنگی در ظفار با این خط نشانهگذاری شدهاند.
مطالعه خط ظفاری به سال ۱۹۰۰ بازمیگردد
به جز تپههای ظفار، پژوهشگران نمونههایی از خط ظفاری را در استان المهره یمن و همچنین روی سنگهای جزیره سقطرا نیز یافتهاند.
سنگنوشتههای مذکور تا اوایل دهه ۱۹۹۰ تا حد زیادی فراموش شده بودند، تا اینکه علی محاش الشهری، کتیبهشناس عمانی با همکاری جرالدین کینگ، کتیبهشناس بریتانیایی، تصمیم گرفتند بهطور کامل کتیبههای نقاشیشده در غارهای ظفار را مستندسازی کنند. گرچه آنها موفق به رمزگشایی از این خط نشدند، متوجه شدند خط ظفاری دو زیرگونه متمایز دارد که آنها را «خط ۱» و «خط ۲» نامیدند. مطالعه جدید شامل رمزگشایی احمد الجلاد از «خط ظفاری ۱» میشود که رایجترین نوع خط ظفاری محسوب میشود.
الجلاد هنگام بررسی عکسهای کتیبهها که توسط محاش شهری و کینگ گرفته شده بود، متوجه شد نوشته خاصی از غاری در ظفار حدود ۲۶ نماد یا گلیف مجزا دارد که هیچیک از آنها تکرار نشدهاند. او حدس زد با جملهای طولانی مواجه نیست، بلکه با الفبایی روبروست که فهرستی از حروف جداگانهی این خط است. کتیبه دوم که همان نشانهها را به همان ترتیب داشت، نظریه او را تایید کرد. همین توالی، به صورت منحنی مارپیچی، در کتیبهی سومی نیز که از منطقه الدقم عمان پیدا شده و ماه مارس در مجله باستانشناسی عمانی «اثر» منتشر شده، مشاهده میشود.
الجلاد برای رمزگشایی الفبای ظفاری، خطوط مشابهی را که در یمن باستان و شمال عربستان باستان وجود دارند، مورد بررسی قرار داد. این الفباها با توالی ح-ل-ح-م آغاز میشوند و به همین دلیل «حلحم» نامیده میشوند. او نتیجه گرفت که حروف خط ظفاری باید به همان ترتیب باشند. الجلاد با تطبیق نشانههای ظفاری با معادلهای آنها در خط حلحم، توانست صداهای مربوط به هر حرف را تعیین کند و موفق شد کلمات زبان گمشده را تلفظ و رمزگشایی آنها را آغاز کند.
کلمات حاوی سرنخهایی درباره مردمی هستند که از خط ظفاری برای نوشتن زبان خود استفاده میکردند. نخست آنکه، این زبان عربی نیست، بلکه شاخهای باستانی از زبانهای بومی پیشااسلامی عمان است که هنوز هم مردم به آن سخن میگویند.
پس از بررسی دقیق شکل نشانهها، الجلاد همچنین نتیجه گرفت که احتمالا این نشانهها از نشانههای خطی به نام «ثمودی ب» منشا گرفتهاند. این خط بهطور گسترده در بخش شمالی شبهجزیره عربستان، در منطقهای که امروزه استان نجد عربستان سعودی نامیده میشود، مورد استفاده بوده است و همین امر نشان میدهد اشکال حروف بهنوعی به سمت جنوب و به مناطق کنونی عمان و یمن راه یافتهاند.
کتیبهای شامل ۲۶ نماد غیرتکراری کلید رمزگشایی الفبای ظفاری بود و نشان داد این کتیبهها حاوی فهرست حروف هستند
مایکل مکدونالد، کتیبهشناس دانشگاه آکسفورد که در مطالعه مشارکتی نداشته است، کار احمد الجلاد را «پیشرفت بزرگی» در زمینه درک زبانی ناشناخته از جنوب عربستان توصیف میکند. او میافزاید نمادهای این خط ظاهرا به نشانههای خطوط باستانی شمال عربستان نزدیکترند تا به خطوط باستانی شناختهشده جنوب عربستان و این موضوع سرنخ مهمی درباره نحوه انتقال زبانها و سیستمهای نوشتاری در این منطقه ارائه میکند.
رمزگشایی خط ظفاری ۱ به درک بهتر محوطههای باستانشناسی منطقه ازجمله شهر بندری باستانی سمهرم در جنوب عمان که از قرن سوم پیش از میلاد تا قرن پنجم میلادی فعال بوده است، کمک میکند.
باستانشناسان میدانستند نام سمهرم در زبان باستانی جنوب عربستان به معنای «سومهو بلند است» است، اما دقیقا نمیدانستند سومهو کیست یا چه چیزی است. یکی از کتیبههای ترجمهشده خط ظفاری میگوید: «دست سومهو بر او باد» که الجلاد میگوید این جمله ثابت میکند سومهو یک خدا بوده و نام شهر برگرفته از او است.
چرا کسی الفبای خط ظفاری را روی دیوارهای غارهای ظفار نوشته است؟ الجلاد میگوید شاید این نوشتهها برای تمرین یادگیری بودهاند یا ممکن است مردم آن زمان فکر میکردند این نشانهها بتوانند از بدیها و شرارتها جلوگیری کنند. در دو کتیبه، حروف خط ظفاری به گروههای چند حرفی مشابه تقسیم شدهاند که به باور الجلاد ممکن است نشاندهنده وجود نوعی «سرود الفبایی» باستانی باشد.
کتیبههای توصیفشده در زمان خود به عنوان ابزار آموزش استفاده شده باشند یا نه، آنچه روشن است آن است که اطلاعات زیادی در آنها نفهته است.
مطالعه برای انتشار در مجله Jaarbericht Ex Oriente Lux پذیرفته شده است.