آیا واقعا ۶۰ درصد از دی‌ان‌ای ما با موز مشترک است؟

احتمالا تاکنون این ادعا به گوشتان خورده است که میزان اشتراک ژنوم انسان‌ها با دی‌ان‌ای موز حدود ۶۰ درصد است. اما وقتی به ظاهر زرد و بافت نرم موز فکر کنیم که هیچ شباهتی با انسان ندارد، این حرف خیلی عجیب به‌نظر می‌رسد. آیا واقعا چنین است؟ خب، بیایید ببینیم واقعیت چیست.

آیا واقعا بخش زیادی از دی‌ان‌ای ما با دی‌ان‌ای موزها مشابه است؟ ریشه این ادعا از کجاست؟ برخلاف بسیاری از این دست حرف‌ها، این مورد بر پایه‌ی داده‌های علمی استوار است.

براساس اطلاعات منتشرشده از سوی برنامه‌ای وابسته به موسسه ملی تحقیقات ژنوم انسان در سال ۲۰۱۳، همپوشانی قابل‌توجهی میان برخی از بخش‌های ماده ژنتیکی انسان و موز وجود دارد. البته دقت این ادعا همین جا به پایان می‌رسد و تقریبا تمام بخش‌های دیگر جمله‌ی «۶۰ درصد دی‌ان‌ای موز با دی‌ان‌ای انسان‌ها مشترک است» ازنظر علمی نادرست است و نه عدد ۶۰ درصد صحیح است و نه منظور از «دی‌ان‌ای» به‌درستی بیان شده است.

ما ازنظر حدود ۵۰ درصد از «ژن‌های» خود با موز شباهت داریم، اما این امر به معنای اشتراک ۵۰ درصدی کل دی‌ان‌ای نیست، چون ژن‌ها بخشی از کل دی‌ان‌ای را تشکیل می‌دهند. وقتی کل دی‌ان‌ای را درنظر بگیریم، میزان شباهت واقعی با موزها فقط حدود ۱ درصد است (همان طور که بعدا خواهیم گفت حدود نیمی از ژن‌های انسان معادل‌هایی در موز دارند و این فقط حدود یک درصد کل DNA ما را تشکیل می‌دهد).

بیایید به پروژه‌ای که سال ۲۰۱۳ انجام شد، بازگردیم. آن‌طور که آی‌اف‌ال ساینس می‌نویسد، این پروژه که ابتدا برای نمایشگاهی در موزه تاریخ طبیعی اسمیتسونین طراحی شده بود، نتایج آن در قالب ویدئویی منتشر شد که در آن گفته می‌شد ژنوم انسان حدود ۴۱ درصد با ژنوم موز شباهت دارد.

دانشمندان برای مقایسه ژنوم‌ انسان و موز، ابتدا ژن‌های موز را فهرست‌بندی کردند و براساس آن پیش‌بینی کردند کدام محصولات ژنی را تولید می‌کنند. سپس همین روند را برای ژن‌های انسان انجام دادند .پس از گردآوری این دو مجموعه داده، مقایسه‌ای توسط کامپیوتر  انجام شد. در کل، بیش از ۴ میلیون مقایسه انجام گرفت: برنامه کامپیوتری طراحی‌شده توالی ژن‌های موز را با هر ژن انسانی مقایسه می‌کرد و فقط تطابق‌هایی را ثبت می‌کرد که میزان شباهتشان بیشتر از حد تصادفی بود. به عبارت ساده‌تر، فقط شباهت‌های معنادار و قابل‌توجه بین ژن‌های موز و انسان درنظر گرفته شدند و شباهت‌های تصادفی یا خیلی ضعیف کنار گذاشته شدند.

برخلاف ادعای اشتباه که می‌گوید ۶۰ درصد از کل دی‌ان‌ای ما با موز مشترک است، در واقع ۶۰ درصد از آن بخش کوچک ۲ درصدی دی‌ان‌ای ما (کل DNA کدکننده در انسان) حدود ۴۰ درصد با موز شباهت دارد.

با وجود اینکه انسان و موز تفاوت‌های بسیار واضح و زیادی دارند، این آمار (که بخش کوچکی از ژن‌های ما شباهت‌هایی با ژن‌های موز دارند) ممکن است هنوز هم کمی تعجب‌آور باشد. اما این میزان شباهت به هیچ‌وجه به اندازه ادعای اولیه (۶۰ درصد کل دی‌ان‌ای ما با دی‌ان‌ای موز مشابه است) غیرمنتظره نیست.

ادعای اولیه اغراق‌آمیز و گیج‌کننده است، اما وقتی درست نگاه کنیم، حقیقت موضوع ساده‌تر و قابل‌فهم‌تر است. برای درک بهتر این مساله مثالی می‌زنیم.

هرچند هر خانه منحصر به‌فرد است و ویژگی‌های خاص خودش را دارد، بسیاری از ویژگی‌ها و اجزای اصلی بین همه مشترک است. مثلا بعضی خانه‌ها وان‌های لوکس دارند، بعضی‌ها دوش‌های ساده، اما تقریبا همه خانه‌ها سرویس بهداشتی دارند. بعضی‌ها تخت‌خواب دوطبقه دارند و برخی تخت‌های بزرگ، اما همه خانه‌ها حداقل یک اتاق خواب دارند. با وجود تفاوت‌ها، بخش‌های اصلی و مشترکی وجود دارد که همه دارند، فقط ممکن است شکل و نوع آن متفاوت باشد.

گرچه انسان‌ها و موزها در ظاهر خیلی متفاوت هستند، در سطح بسیار پایه‌ای، شباهت‌های زیادی دارند. برای مثال، هر دوی ما برای زنده ماندن کارهای مشابهی مثل مصرف اکسیژن انجام می‌دهیم. بسیاری از ژن‌هایی که ما و موز داریم، ژن‌های اساسی برای زندگی هستند که در همه موجودات زنده مشترکند.

از یک جهت، اینکه انسان‌ها و موزها در برخی ویژگی‌های پایه‌ای شباهت دارند چندان هم عجیب نیست، چون همه موجودات زنده روی زمین از یک سلول اولیه مشترک به وجود آمده‌اند که حدود ۱٫۶ میلیارد سال پیش زندگی می‌کرد. همه ما درواقع به‌نوعی خویشاوند هستیم و ریشه‌های مشترکی داریم.

پس شاید بتوان گفت ما و موز ازنظر ژنتیکی نزدیک‌تر از چیزی هستیم که در نگاه اول به‌نظر می‌رسد، اما این به معنای شباهت زیاد و کامل نیست. بسیاری از ژن‌های ما هیچ معادلی در ژن‌های موز ندارند و همین‌طور ژن‌های زیادی در موز وجود دارند که معادلی در ژن‌های ما ندارند. ما و موز هم ریشه‌های مشترک داریم، اما هر کدام ژن‌های خاص و منحصر به فرد خودمان را داریم که باعث تفاوت‌های زیاد ما می‌شود.

وقتی واقعیت‌ها را از اشتباهات و بزرگ‌نمایی‌ها جدا کنیم، نکته‌ی جذاب و قابل توجه این نیست که چقدر از دی‌ان‌ای ما با میوه‌ای مثل موز مشترک است، بلکه این است که توانسته‌ایم با تکنولوژی و علم پیشرفته این شباهت‌ها را پیدا کنیم. موضوع جالب دیگر اینکه با وجود فاصله بسیار زیاد زمانی در مسیر تکامل، هنوز هم می‌توانیم نشانه‌های مشترکی از جد مشترک را در ژنوم‌هایمان پیدا کنیم. این ژن‌ها حفظ شده‌اند زیرا ژنوم موجودی که میلیاردها سال پیش زندگی می‌کرد، شامل ژن‌هایی بود که در بقا و تکثیر سلول‌ها نقش داشتند. همان ژن‌ها امروز در ما و گیاهان حفظ شده و باقی مانده‌اند.