تقلیدکار یا آگاه؛ آیا طوطی‌ها واقعاً می‌فهمند چه می‌گویند؟

در حیات وحش، طوطی‌ها از صداهای مختلفی برای برقراری ارتباط با هم‌گروهی‌های خود استفاده می‌کنند. این پرندگان بسیار اجتماعی برای دستیابی به غذا و هشدار درباره خطرات احتمالی به سامانه‌های پیچیده ارتباطی خود وابسته‌اند. تحقیقات حتی نشان می‌دهد که طوطی‌ها درست مانند انسان‌ها، از صدای شناسایی منحصر‌به‌فردی برای خطاب قرار دادن یکدیگر استفاده می‌کنند.

زمانی که طوطی‌ها با انسان‌ها زندگی می‌کنند، دیگر هم‌نوعی ندارند تا زبان طوطی‌ها را از او بیاموزند. درعوض، آن‌ها با بهره‌گیری از مغز پیچیده و توانمند خود، به یادگیری گفتار انسان می‌پردازند. بنابراین، زمانی که طوطی‌ها صحبت می‌کنند، آیا واقعا معنای سخنان خود را درک می‌کنند یا فقط استاد تقلید صدا هستند؟

پاسخ به طوطی و روش آموزش آن بستگی دارد، اما پژوهش‌ها نشان می‌دهند طوطی‌ها توانایی قابل‌توجهی در درک زبان انسان و استفاده صحیح از کلمات و عبارات دارند. آیرین پپربرگ، استاد روان‌شناسی و علوم مغز دانشگاه بوستون درگفتگو با لایوساینس توضیح داد: «پرندگانی که به‌طور صحیح آموزش ببینند، قادرند حجم شگفت‌انگیزی از گفتار را یاد بگیرند.»

پپربرگ عمر حرفه‌ای خود را صرف آموزش طوطی‌ها برای استفاده از زبان انسان کرده است. مشهورترین نمونه پژوهشی او، طوطی خاکستری آفریقایی به نام «الکس» بود که به خاطر توانایی‌های ارتباطی چشمگیرش مشهور بود.

الکس بیش از صد کلمه مرتبط با اشیاء، افعال و رنگ‌های گوناگون را درک می‌کرد. او توانایی شمارش تا شش را داشت و مفهوم ابتدایی صفر را نیز می‌فهمید. وقتی جسمی به او نشان داده می‌شد، قادر بود رنگ، شکل و جنس آن را تشخیص دهد و با دقت، چندین جسم را با استفاده از واژگانی مانند «بزرگ‌تر»، «کوچک‌تر»، «مشابه» یا «متفاوت» با هم مقایسه کند.

الکس با روشی دقیق آموزش دیده بود تا بتواند معنای هر کلمه را درک کند و بداند هر کلمه به چه شیء یا مفهومی مربوط است. با‌این‌حال، کارشناسان معتقدند حتی طوطی‌های خانگی عادی نیز قادرند برخی جنبه‌های زبان انسانی را درک کنند.

ارین کلبرت-وایت، دانشیار روان‌شناسی در دانشگاه پیوجت ساند معتقد است طوطی‌ها قطعا قادر به یادگیری کلماتی هستند که به اشیاء واقعی در دنیای اطرافشان اشاره می‌کنند. او می‌گوید: «اگر بارها کلمه «بادام‌زمینی» را تکرار کنید و همزمان یک بادام‌زمینی به آن‌ها بدهید، درست مانند کودکان، آن‌ها این واژه را به‌عنوان نام آن شیء یاد می‌گیرند».

کلبرت-وایت می‌گوید برای اطمینان از اینکه طوطی واقعا می‌داند کلمه بادام‌زمینی به همان بادام‌زمینی اشاره دارد و فقط به دنبال دریافت هر نوع غذا نیست، می‌توان صبر کرد تا طوطی درخواست بادام‌زمینی کند و سپس غذای دیگری به او داد. اگر طوطی معنای دقیق بادام‌زمینی را بفهمد، احتمالا غذای ناخواسته را رها کرده و دوباره درخواست بادام‌زمینی خواهد کرد.

البته کلبرت-وایت بیان می‌دارد این نوع یادگیری بیشتر درباره اشیاء ملموس و واقعی صدق می‌کند تا کلمات یا عبارات انتزاعی. با این وجود، طوطی‌ها قادرند به نشانه‌های زمینه‌ای مرتبط با کلمات انتزاعی نیز واکنش نشان دهند. طوطی‌ها ممکن است معنی دقیق کلمات انتزاعب را نفهمند، اما می‌توانند از نشانه‌ها و شرایط اطراف برای حدس زدن معنای کلی آن کلمات استفاده کنند.

پپربرگ می‌گوید گاهی اوقات طوطی‌ها کلمات یا عبارات را به‌درستی به‌کار می‌برند، زیرا آن‌ها موجوداتی بسیار باهوش هستند. برای مثال، طوطی ممکن است یاد بگیرد که وقتی کسی وارد اتاق می‌شود، کلمه «سلام» گفته می‌شود و خودش هم برای خوش‌آمدگویی این کلمه را به کار ببرد. شاید معنای دقیق و عمیق آن را درک نکند، اما صاحبش این رفتار را جالب می‌داند و با توجه و تشویق، آن را تقویت می‌کند. طوطی‌ها پیوند قوی‌ با صاحبان خود برقرار می‌کنند و به واکنش‌های آن‌ها بسیار حساس هستند و به آن پاسخ می‌دهد، بنابراین این چرخه‌ی تقویتی باعث می‌شود طوطی‌ها استفاده درست از کلمات را در موقعیت‌های مناسب بیاموزند.

در مثالی دیگر، پپربرگ توضیح می‌دهد الکس چگونه یاد گرفت بگوید «متاسفم». طوطی‌های خاکستری آفریقایی به بازیگوشی شهرت دارند و الکس بارها اشیای اطراف آزمایشگاه را می‌شکست یا می‌جوید. پپربرگ در کتاب خود با عنوان «الکس و من» (هارپر، ۲۰۰۸) نوشته است وقتی او مدارک مهم را پاره کرد، او ناراحت شد و سرش فریاد کشید.

الکس با گفتن عبارت «متأسفم» واکنش نشان داد. پپربرگ باور داشت الکس این عبارت را از او آموخته بود. مدتی پیش از حادثه پاره کردن مدارک، پپربرگ الکس را با فنجان قهوه شکسته دیده بود. او ابتدا عصبانی شد و به او تذکر داد، اما خیلی زود فهمید که ممکن است الکس آسیب دیده باشد و به او گفت «متأسفم» و مطمئن شد حالش طوطی خوب است. از آن به بعد، الکس هر بار که دردسر درست می‌کرد یا وقتی پپربرگ او را تهدید به تنبیه می‌کرد، می‌گفت «متاسفم». پپربرگ در ایمیلی بیان کرد: «او رابطه بین این عبارت و آرام‌کردن موقعیت پرتنش را درک کرده بود. شاید واقعا پشیمان نبود (بسیاری از انسان‌ها هم همین‌طورند)، اما موقعیت مناسب استفاده از آن را به‌خوبی تشخیص می‌داد.»

کلبرت-وایت می‌گوید همین مسئله درباره عبارتی مثل «دوستت دارم» هم صدق می‌کند. از دید طوطی، «دوستت دارم» به آن مفهوم انتزاعی عشق اشاره ندارد، بلکه یعنی «یاد گرفته‌ام وقتی این جمله را می‌گویم، توجه بیشتری دریافت می‌کنم، محبت فیزیکی می‌گیرم و ارتباط نزدیکی با فرد همراه خود برقرار می‌کنم.» او می‌افزاید: «فکر نمی‌کنم ندانستن معنای دقیق این عبارت اهمیت خاصی داشته باشد، چون بسیاری از انسان‌ها هم آن را به زبان می‌آورند بدون اینکه واقعا معنی‌ آن را بفهمند. این جمله صرفا کارکرد اجتماعی دارد و باعث ایجاد ارتباط و توجه می‌شود.»

درنهایت، هر طوطی ظرفیت خاص خود را برای درک زبان انسان دارد. برخی طوطی‌ها به ویژه اگر کنار طوطی دیگری باشند اصلا کلمات انسان‌ها را تکرار نمی‌کنند و حرف نمی‌زنند.

پپربرگ معتقد است که اکنون زمان آن فرا رسیده که مردم به جای اینکه صرفا آن‌ها را مجبور به یاد گرفتن زبان‌ خود کنند، برای توانایی‌های ارتباطی ذاتی طوطی‌ها ارزش بیشتری قائل شوند. پپربرگ می‌گوید: «معمولا فکر می‌کنیم حیوانات نسبت به ما هوش بسیار کمتری دارند، اما انتظار داریم آن‌ها سیستم‌های ما را یاد بگیرند. بیش از پنجاه سال است تلاش کرده‌ایم سیستم‌های ارتباطی آن‌ها را کشف کنیم، اما تاکنون به موفقیت قابل‌توجهی دست پیدا نکرده‌ایم.»