توهم ابزار سلطه؛ کشف شواهد بی‌سابقه از مصرف مستقیم روان‌گردان‌ها در تمدن پیشااینکایی

دانشمندان شواهد بی‌سابقه‌ای از مصرف مواد روان‌گردان را در آیین‌های مذهبی سه‌هزار سال پیش در ارتفاعات آند در آمریکای جنوبی کشف کرده‌اند. تمدن چا‌وین، پیش از اینکاها، با ابزارهایی خاص در فضاهای محدود و رازآلود، به مصرف موادی مانند ویلکا و تنباکوی وحشی می‌پرداختند. این آیین‌ها در تمدن چاوین نه‌تنها تجربه‌ای معنوی، بلکه ابزاری برای تثبیت ساختارهای نابرابر اجتماعی بود. یافته‌ها نشان می‌دهد که اعتقادات، آیین‌ها و مصرف روان‌گردان‌ها، چگونه در کنار هم، زیربنای شکل‌گیری نظام‌های سیاسی و اجتماعی آینده را پی‌ریزی کردند.

هزاران سال پیش، مردمان بومی آند در پرو، استفاده از مواد روان‌گردان را به‌طور گسترده‌ای در زندگی‌شان گنجانده بودند؛ این مسئله اکنون با شواهد مستقیم شیمیایی تأیید شده است. آثار باقیمانده بر ابزارهای آیینی که برای مصرف این مواد به‌کار می‌رفته، قدیمی‌ترین شواهد کشف‌شده از مصرف روان‌گردان‌ها در تاریخ این منطقه است.

تمدن چا‌وین که بین سال‌های ۱۲۰۰ تا ۴۰۰ پیش از میلاد، بسیار پیش از ظهور اینکاها، در ارتفاعات آند حکمرانی می‌کرد، از مواد روان‌گردان کشف‌شده بهره می‌برد. ابزارهای خاصی مانند لوله‌های استخوانی طراحی‌شده برای استنشاق مواد روان‌گردان، در اتاق‌هایی خصوصی کشف شده‌اند که دسترسی به آن‌ها محدود بوده است. شواهد به‌وضوح نشان می‌دهد این مواد فقط در اختیار طبقات خاص و برگزیده‌ی جامعه قرار داشته است.

به‌گزارش ساینس‌آلرت، دانیل کونترراس، باستان‌شناس انسان‌شناختی از دانشگاه فلوریدا، می‌گوید: «مصرف این مواد صرفاً برای تجربه‌ی رویاگونه یا توهم نبود؛ این کار بخشی از آیینی پیچیده، ساختارمند و انحصاری بود و جایگاه اجتماعی افراد را تثبیت می‌کرد.»

تغییر ظاهر بدن، خالکوبی و استفاده از مواد اثرگذار بر ذهن، رفتارهایی با قدمت طولانی در تاریخ بشر هستند. اگرچه امروزه مصرف این مواد غالباً امری ناپسند شمرده می‌شود، در گذشته‌های دور، آنچه رخ می‌داد، ریشه در زمینه‌های فرهنگی بسیار متفاوتی داشت.

یافته‌های اخیر در محوطه‌ی باستانی «چا‌وین دهوا‌نتار» در کوه‌های آند، تصویر دقیق‌تری از این آیین‌ها ارائه می‌دهد. در این محوطه‌ی باستانی آیینی، ۲۳ شی باستانی، عمدتاً لوله‌های استخوانی، کشف شده است. گروهی از پژوهشگران با هدایت جان ریک، باستان‌شناس در دانشگاه استنفورد، به بررسی ماهیت این ابزارها پرداختند.

از میان اشیای کشف‌شده، ۲۲ عدد از استخوان حیوانات و یکی از صدف دریایی ساخته شده بود. پژوهشگران با نمونه‌برداری از باقی‌مانده‌های آلی روی این ابزارها و تجزیه‌و‌تحلیل مواد شیمیایی، موفق به شناسایی آثار تنباکوی وحشی (Nicotiana) و دانه‌های ویلکا (Anadenanthera colubrina var. cebil) شدند؛ ماده دومی، با نام علمی «انادنانترا کلبرینا»، حاوی ماده‌ای توهم‌زاست که شباهت بسیاری به روان‌گردان دی‌ام‌تی (N,N-Dimethyltryptamine) دارد.

دانه‌های نشاسته‌ای یافت‌شده درون لوله‌ها نیز آثاری از قرارگیری در معرض حرارت خشک را نشان داد. شواهد حاکی از آن است که ریشه‌های تنباکو و دانه‌های ویلکا ابتدا خشک و بو داده شده و سپس، به صورت پودر درمی‌آمدند تا آماده‌ی استنشاق شوند.

محل کشف ابزارها، اتاقی کوچک و مستطیلی‌ است که در زمانی حدود سه هزار سال پیش ساخته شد و تا حدود سال ۵۰۰ پیش از میلاد، کاملاً مهر‌و‌موم باقی مانده بود. با توجه به محدودیت فضای اتاق و وجود اشیای آیینی مانند ظروف سفالی، این فضاها احتمالاً محل برگزاری مراسمی محرمانه و ویژه بوده‌اند.

به باور پژوهشگران، چنین آیین‌هایی، نقش مهمی در گذار از جوامع برابرطلب اولیه به ساختارهای سلسله‌مراتبی پیچیده‌تر داشتند. بنای باشکوه و مرتفع چا‌وین دهوا‌نتار، با ارتفاعی بیش از سه‌هزار متر از سطح دریا، بازتابی از همین تحول اجتماعی است.

کونترراس توضیح می‌دهد: «جهان ماورایی لزوماً دوست‌داشتنی نیست، اما قدرت عظیمی دارد. آیین‌هایی که با مصرف مواد روان‌گردان همراه بودند، تجربه‌هایی تأثیرگذار و دگرگون‌کننده پدید می‌آوردند که باورها و ساختارهای اجتماعی را تقویت می‌کرد. نابرابری‌ها همیشه با زور تحمیل نمی‌شدند. یکی از ابزارهای مشروعیت‌بخشی، خلق ایدئولوژی‌هایی بود که با آیین‌های خیره‌کننده و اسرارآمیز، مردم را قانع می‌کردند که همه‌چیز بر پایه‌ی نظمی درست بنا شده است.»

پژوهش در نشریه علمی PNAS منتشر شده است.