دیوار عظیم کف دریای بالتیک، یکی از قدیمی‌ترین سازه‌های انسان‌ساخت از عصر سنگ است

ژاکوب گیرسن از مؤسسه‌ی تحقیقات دریای بالتیک لایب‌نیتس و شاگردانش در طی سفری پژوهشی در سال ۲۰۲۱ برای نقشه‌برداری از خط‌الرأس زیر‌ آب در سواحل آلمان، از کف دریای بالتیک اسکن آکوستیک گرفتند. اما چیز عجیبی در تصاویر دریافتی ظاهر شد: ردیفی از اشیا در عمق ۲۱ متری که با عرضی حدود یک کیلومتر در کف دریا کشیده شده بود. بیشتر این اشیا به اندازه‌ی توپ تنیس و توپ فوتبال بودند. برخی دیگر نیز به بزرگی خودروهای کوچک بودند و تا سه متر عرض داشتند. گیرسن می‌گوید فکر نمی‌کردیم این اشیا منشأ زمین‌شناسی داشته باشد، اما بیش از این نمی‌دانستیم.

گیرسن برای حل معمای زیر آب با چند باستان‌شناس و محقق دیگر همراه شد. تیم محققان در مقاله‌ای که اکنون در مجموعه مقالات آکادمی ملی علوم ایالات متحده آمریکا (PNAS) منتشر شده است، استدلال می‌کنند که مجموعه‌ی اشیا یافت‌شده، سازه‌ای ساخت بشر بوده که برای کمک به شکار گوزن شمالی در پایان آخرین عصر یخبندان ساخته شده است.

ابرسازه‌ی کشف‌شده شبیه دیواری است که در امتداد لبه‌ی یک دریاچه یا باتلاق باستانی قرار داشت و بر اثر افزایش سطح آب دریا به زیر آب فرو رفته است. بدین صورت، ابرسازه در زیر آب برای هزاران سال به خوبی حفظ شد.

تیم محققان گیرسن یک سال پس از مشاهده دیوار، با یک زهپاد (زیردریایی هدایت‌پذیر از راه دور) به محل کشف سازه مراجعه کردند. تصاویر دوربین زهپاد نشان می‌داد که دیوار از قرارگیری حدود ۱۵۰۰ سنگ در کنار یکدیگر ساخته شده است. محققان می‌گویند سنگ‌ها توسط یخچال‌های طبیعی ته‌نشین نشده‌اند، زیرا خط دیوار در جهت عمود بر جهت رسوبات یخچالی معمولی قرار داشت. علاوه بر این، گیرسن می‌گوید به طور معمول یخچال‌های طبیعی نمی‌توانند سنگ‌ها را در یک خط مستقیم و طولانی قرار بدهند.

دیوار در بیشتر طول خود بیش از ۵۰ سانتی‌متر ارتفاع نداشت و مانع چندانی محسوب نمی‌شد. در عوض، شواهد باستان‌شناسی به‌دست‌آمده از سایر نقاط جهان نشان می‌دهد که شکارچیان باستانی احتمالاً از غریزه‌ی حیوانات بهره می‌بردند: گله‌های گوزن شمالی، کاریبو و سایر حیوانات سم‌دار تمایل دارند که در امتداد مشخصه‌های مستقیم در منطقه، مانند جویبارها یا برآمدگی‌ها جهت بگیرند.

اشلی لمکه، باستان‌شناس زیر‌آب از دانشگاه ویسکانسین میلواکی می‌گوید: «شکارچیان با استفاده از رفتار طبیعی حیوانات این مشخصه‌ی خطی را ساختند. این دیوار مانع نیست، بلکه راهی باریک است. حیوانات راه را دنبال می‌‌کنند و شکارچیان در انتهای مسیر منتظر آن‌ها هستند.»

تیم نتیجه می‌گیرد که حیوان هدف شکارچیان در این نقطه، به احتمال زیاد گوزن شمالی بوده‌ است. گوزن‌های بزرگ سالانه به این نقطه در جنوب مهاجرت می‌کنند و به دلیل چربی‌های حاصل از غذای تابستانی‌، بسیار سنگین هستند. یافته‌های تیم نشان می‌دهد که انسان‌های باستانی بر محیط اطراف خود تأثیر بسیاری گذاشته‌اند و برخلاف ادعاهای رایج، شاید اصلاً برابری‌طلب نبودند. لمکه می‌گوید این دیوار برای شکارچی‌ها، راهی برای سرمایه‌گذاری در یک نقطه خاص بود. شما به‌صورت فصلی به این مکان بازمی‌گردید تا محصول خود را از حیوانات دریافت کنید.

در سرتاسر جهان، سازه‌های مشابهی کشف شده که قدمتشان به زمان مشابه بازمی‌گردد؛ مانند سازه‌ی ۹ هزار ساله برای شکار کاریبو در اعماق دریاچه هیوران در آمریکای شمالی، نقطه‌گذاری شمالگان بالا و «بادبادک‌های صحرا» در بیابان‌های اردن و عربستان سعودی. لمکه می‌گوید این‌چنین ساختارهایی معمولاً در مکان‌های مسکونی شناسایی نمی‌شوند یا آسیب می‌بینند. سازه‌ها در مکان‌هایی که جمعیت زیادی ندارند، مانند شمالگان، بیابان‌ها یا زیر آب، به خوبی حفظ می‌شوند.

دیوار دریای بالتیک قدیمی‌ترین و بزرگ‌ترین سازه در میان ساختارهای مشابهی است که تا به حال در اروپا شناسایی شده است. تعداد سکونتگاه‌های کشف‌شده از آن دوره بسیار اندک است، به همین دلیل محققان تصور می‌کنند که شکارچیان پارینه‌سنگی بسیار متحرک بودند و پراکندگی کمتری داشتند و با عقب‌نشینی یخچال‌های طبیعی، گوزن شمالی و سایر حیوانات بزرگ را در سراسر منطقه تعقیب می‌کردند.

کشف دیوار زیر‌آبی فقط بخش کوچکی از مجموعه‌ی رو‌به‌رشد شواهدی است که نشان می‌دهد جوامع اولیه‌ی شکارچی گردآورنده محیط اطراف خود را به روش‌های پیچیده‌ای شکل می‌دادند.

محل قرارگیری دیوار در کف دریا به حفظ آن کمک کرده، اما مطالعه را نیز به چالشی برای محققان تبدیل کرده است. غواصان فقط می‌توانند برای حدود نیم‌ساعت پیش از بازگشت به سطح آب روی سازه کار کنند. در سال گذشته زمانی که محققان به سایت رفتند، جریان‌های پرتلاطم آب دید را محدود کرده بودند. با این حال، تیم محققان امیدوار هستند که مصنوعاتی مانند سر پیکان، نیزه‌های بزرگ یا استخوان‌های گوزن شمالی را در اعماق آب کشف کنند. این شواهد می‌توانند به طور قطع فرضیه‌ی ارائه شده را تأیید و به تاریخ‌گذاری دقیق دیوار کمک کنند.

گیرسن می‌گوید اسکن‌های آکوستیک زیر آب با قابلیت اندازه‌گیری ویژگی‌های غوطه‌ور در مقیاس سانتی‌متر (که تا یک دهه پیش برای محققان در دسترس نبود) می‌تواند محوطه‌های باستانی زیر‌آبی بیشتری را در اعماق ۲۰ متری یا بیشتر در دریای بالتیک آشکار کند. لمکه می‌گوید: «بسیار هیجان‌انگیز و جالب است که می‌توانیم دنیای زیر آب را نیز با استانداردهای خشکی کاوش کنیم.»