کشاورزی به لطف مهاجران تقریبا ۷۵۰۰ سال پیش در شمال آفریقا آغاز شد

عصر نوسنگی یا دورانی که کشاورزی و دامپروری در آن رواج یافت، در سال‌های اخیر به یکی از دوره‌های بسیار مورد مطالعه در گذار اجتماعی و اقتصادی تبدیل شده است. در این دوره بود که تغییرات بزرگی در تکامل جامعه‌ی بشری رقم خورد.

اکنون پژوهشی جدید که حاصل پروژه‌های ترکیب‌کننده‌ی کاوش‌های باستان‌شناسی و تجزیه‌وتحلیل دی‌ان‌ای باستانی است، توسعه‌ی سریع در خاورمیانه را در منطقه‌ای که هلال حاصلخیز نامیده می‌شود، مورد توجه قرار داده است. نوآوری‌های رخ‌داده در این منطقه بعدا گسترش یافت و توسط جوامع گردآورنده-شکارچی در شبه‌جزیره‌ی آناتولی (ترکیه‌ی کنونی) پذیرفته شد.

درحدود ۸۵۰۰ سال پیش، اعضای جوامع کشاورزی از دریای اژه عبور کردند و تکنیک‌های مشابه آنچه در آناتولی استفاده می‌شد را به یونان و بالکان بردند. پنج قرن بعد، برخی از این تکنیک‌ها به ایتالیا راه یافتند.

آداب و رسومی که جمعیت‌های نوسنگی با خود به شبه‌جزیره‌ی ایبری بردند، به رسومی که چند قرن پیش در ایتالیا ظاهر شده بودند، شباهت داشتند. تزئینات سفالی در این دوره نشانگری قوی برای وابستگی فرهنگی به‌شمار می‌رفتند و بسیار با اهمیت بودند. این تزئینات شامل نقوش برجسته‌ی معروف به سفال کاردیوم بود و برای تزئین آن‌‌ها اغلب از نوعی صدف‌ خوراکی استفاده می‌شد.

سفال‌های تزئین‌شده در مناطق ساحلی سراسر مدیترانه کشف شده‌اند؛ به‌همین دلیل اعتقاد بر این است که مردم عصر نوسنگی با قایق‌های ساده‌ای به سفر می‌رفتند که نزدیک ساحل حرکت می‌کردند. این جمعیت‌ها در مدت‌زمان نسبتا کوتاهی تمام شبه‌جزیره‌ی ایبری را اشغال کردند و در آنجا دچار تحول فرهنگی سریعی شدند.

هم‌زمان با توسعه‌ی دوران میان‌سنگی در اروپا، جوامع شمال آفریقا از راه شکار و گردآوری امرارمعاش می‌کردند. این انسان‌ها ازنظر ژنتیکی شباهت بسیاری به گروه‌هایی داشتند که چند هزار سال پیش در اواخر دوران پارینه‌سنگی زبرین زندگی می‌کردند و بقایای آن‌ها در غار تافورالت در وجده (شهری در مراکش) کشف شده است. به‌نظر می‌رسد که این گروه از انسان‌ها یا حداقل گروهی از آن‌ها که در قسمت شمالی مغرب زندگی می‌کردند، با هنر سفالگری آشنایی نداشتند.

در آن زمان صحرای بزرگ آفریقا (بیشتر در قسمت جنوبی) تفاوت چشمگیری با ظاهر امروزی خود داشت. صحرا در آن روزها آبگیر بود و حتی در برخی از قسمت‌های خود ساوانا، جنگل، رودخانه‌ و دریاچه‌هایی نیز داشت. به‌نظر می‌رسد که جمعیت شکارچی-گردآورنده در آن منطقه و به‌ویژه در بخش‌هایی مانند مالی، نیجر و سودان امروزی سکونت داشتند.

حدود ۷۵۰۰ سال پیش نشانه‌هایی از کشاورزی و دامداری به‌همراه سفال‌های حک‌شده با کاردیوم در شمال مراکش ظاهر شدند. این سفال‌ها که شباهت بسیاری به قطعات یافت‌شده در ایبری مدیترانه داشتند، عمدتا در شبه‌جزیره‌ی تینگیتان نزدیک به طَنجه‌ی امروزی کشف شده‌اند.

نوآوری‌های کشاورزی در آن دوران شامل غلات (گندم و جو)، حبوبات (لوبیا، نخود و عدس) و همچنین پرورش گوسفند و بز بود. افزون‌بر پدیدارشدن فن سرامیک، شواهدی از گردنبندهای ساخته‌شده از پوسته‌های تخم شترمرغ وجود دارد. چنین شواهدی به‌طور گسترده در محوطه‌های قدیمی و به‌طور کلی در سرتاسر آفریقای باستان رایج بودند.

تحولات به‌وجودآمده در دوران باستان این سؤال را در ذهن مطرح می‌کنند که آیا این نوآوری‌ها ممکن است از شبه‌جزیره‌ی ایبری گسترش یافته باشند؟ و اگر چنین است، چگونه پذیرفته شده‌اند؟

مطالعه‌ی بقایای انسانی کشف‌شده در کاف تهت‌الغار در نزدیکی تتوان مراکش، پاسخ‌هایی را برای سؤالات مطرح‌شده ارائه می‌دهد. تجزیه‌وتحلیل DNA باستانی ۴ فرد متعلق به ۷۱۰۰ تا ۷۴۰۰ سال پیش، داستانی از آمیختگی و گذرهای بین‌قاره‌ای را بازگو می‌کند. برخلاف یافته‌های پیشین، ساکنان نوسنگی این غار ازنظر ژنتیکی به مردم نوسنگی اروپایی (عمدتا از میراث آناتولی) شباهت داشتند و از نوآوری‌های شکارچی گردآورندگان اروپایی باستانی برخوردار بودند. جمعیت محلی این منطقه تنها ۱۵ تا ۲۰ درصد از مخزن ژنی را تشکیل می‌دادند.

نتایج پژوهش‌های انجام‌شده، وجود گروهی از مردم نوسنگی را در منطقه تایید می‌کند که می‌توانیم از نام «کرئول» برای اشاره به آنان استفاده کنیم. این گروه ازنظر ژنتیکی بسیار شبیه به ساکنان شبه‌جزیره‌ی ایبری در آن دوران هستند و با ساکنان چند قرن پیش این منطقه تفاوت‌های بسیار مهمی دارند.

۶۵۰۰ سال پیش، انواع جدیدی از سرامیک‌ها در مناطق نوسنگی در سواحل اقیانوس اطلس مراکش ظاهر شدند. این سرامیک‌ها تزئینات خال‌دار داشتند و درست مانند آنچه در صحرای بزرگ آفریقا وجود داشت، اغلب آثار طناب در آن‌ها دیده می‌شد.

تجزیه‌وتحلیل ژنتیکی سه انسان‌ مربوط به این دوران که در گورستان صخیرات روازی کشف شده‌اند، روند تغییرات را آشکار می‌کند. به‌نظر می‌رسد که این افراد، مربوط به جمعیت‌های نوسنگی از شام مدیترانه (خاورمیانه) بوده‌اند. محققان بر این باور هستند که این سه فرد به‌همراه گله‌های حیوانات، از شبه‌جزیره‌ی سینا عبور کردند. ژنتیک این گروه از انسان‌ها که تحت‌عنوان دامپرور شناخته می‌شوند، درصد کمی از ژنتیک شکارچی-گردآورندگان محلی را نیز در خود دارد.

درنهایت DNA انسان مربوط به ۷۵۰۰ سال پیش و اواخر دوران نوسنگی که در نزدیکی رباط مراکش کشف شده است، حاکی از آمیختگی تمام گروه‌های پیشین و به سرانجام‌رسیدن روندی است که سال‌ها پیش از آن آغاز شده بود. ژنوم کشف شده در این منطقه، ترکیبی از شکارچی-‌گردآورندگان بومی آفریقای شمالی، ترکیب کشاورزان آناتولی با شکارچی-گردآورندگان اروپایی و گروه‌های دامدار اهل شام است.

این فرایند در بافت کلی مغرب غربی، زمینه‌ی شکل‌گیری دیگ جوشانی از فرهنگ‌ها نیاکانمان را فراهم می‌آورد که درحال‌حاضر بیشتر ساکنان این سرزمین، سهمی از آن برده‌اند. استخر ژنی جمعیت حاضر در این منطقه به‌منزله‌ی یک کل واحد است که در طول میلیون‌ها سال از جمعیت‌های سه قاره شکل گرفته است.