پژوهشگران سن قدیمی‌ترین جمجمه انسان را ۲۳۳ هزار سال تعیین کردند
قدیمی‌ترین جمجمه‌ی انسان خردمند در جنوب اتیوپی پیدا شده است و ویژگی‌هایی دارد که به‌وضوح مختص انسان‌های خردمند است.
دانشمندان آتشفشان‌شناس لایه‌ای از خاکستر بالای جمجمه فسیل‌شده (Omo I) را با فوران آتشفشان شالا در جنوب اتیوپی تطبیق داده‌اند که ۲۳۳ هزار سال پیش رخ داد. به‌نظر می‌رسد یافته‌های آن‌ها به‌خوبی با پژوهش‌های اخیر درمورد زمانی سازگار باشد که ما به‌عنوان انسان خردمند از نزدیک‌ترین خویشاوندان انسان‌تبارمان، یعنی اجداد نئاندرتال‌ها و دنیسووان‌های منقرض‌شده، جدا شدیم.
انگشت‌نگاره‌های ژئوشیمیایی روی صحنه جرمی از دوران پلیستوسن
یافتن قدیمی‌ترین عضو گونه ما برای دیرینه‌انسان‌شناسان آسان نبوده است. تعداد معدودی محوطه باستان‌شناسی در آفریقا وجود دارد که در آن فسیل‌های انسان‌های خردمند اولیه (نمونه‌هایی با قدمت بیش از حدود ۱۰۰ هزار سال) پیدا شده باشد و تعیین سن دقیق برخی از نمونه‌ها تقریباً غیرممکن بوده است.
در محوطه‌های دیگر، فسیل‌ها کاملاً تمام ویژگی‌هایی را ندارند که جمجمه‌های ما را از جمجمه‌های خویشاوندان انسان‌تبار منقرض‌شده‌ی ما متمایز می‌کنند: ویژگی‌هایی مانند کرانیوم گرد و بلند (بخش گرد جمجمه که مغز را نگه می‌دارد) و چانه.
یکی از فسیل‌ها که «اومو ۱» نام گرفته، جمجمه‌ای است که نزدیک رودخانه اومو در جنوب اتیوپی پیدا شده. این جمجمه همه ویژگی‌های انسان‌های مدرن اولیه را دارد؛ ازجمله چانه و کرانیوم کشیده. این جمجمه (احتمالاً به‌طور غیرعمد) در لایه‌ای از رسوبات دفن شده بود که بعداً با خاکستر حاصل از حداقل یک فوران آتشفشانی پوشانده شد.
ازلحاظ تئوری، خاکستر مذکور باید اندازه‌گیری حداقل سن فسیل را آسان کند. سلین ویدال، آتشفشان‌شناس دانشگاه کمبریج گفت: «سن اومو ۱ بسیار نامعلوم بود. در دو دهه گذشته، دانشمندان سعی کرده‌اند قدمت لایه خاکستری پیداشده در بالای فسیل را تعیین کنند و این مسئله مباحث زیادی را به‌دنبال داشته است.»
ایزوتوپ رادیواکتیو آرگون ۴۰ با نرخ ثابتی به ایزوتوپ پایدار آرگون ۳۹ تجزیه می‌شود؛ بنابراین، دانشمندان با مقایسه‌ی نسبت‌های این دو ایزوتوپ، می‌توانند قدمت سنگ‌های آتشفشانی را مشخص کنند. باوجوداین، لایه خاکستری که در محوطه‌ی اومو کیبیش یافته شده است، بافت بسیار ریزدانه‌ای دارد؛ بنابراین، استفاده از آن برای تاریخ‌گذاری ایزوتوپ ارگون دشوار و این مسئله به بحث درباره سن اومو ۱ دامن زده است.
ویدال و همکارانش مقادیر نسبی چند عنصر شیمیایی کمیاب را در لایه ضخیمی از خاکستر آتشفشانی واقع در بالای فسیل اومو ۱ اندازه‌گیری کردند. ترکیب شیمیایی دانه‌های خاکستر در محوطه اومو کیبیش با بقایای سنگی پیداشده نزدیک آتشفشان شالا، بزرگ‌ترین کاسه آتشفشانی این ناحیه، مطابقت دارد.
برخلاف خاکستر ریزی که در اومو کیبیش دیده می‌شود، پوکه‌های یافت‌شده در شالا از تکه‌های سنگی تشکیل شده است که به‌دلیل جریان‌های آذرآواری به ضخامت ۲۰ متر روی هم جمع شده‌اند و تعیین سن آن‌ها به‌خوبی امکان‌پذیر است.
پژوهش جدید نشان می‌دهد آتشفشان شالا حدود ۲۳۳ هزار سال پیش به‌شدت فوران کرد و درون کاسه آتشفشانی فروریخت و پوششی به ضخامت دو متر از خاکستر را در سطح وسیعی از شرق آفریقا پراکنده کرد. وقتی خاکستر آتشفشانی از آسمان در محل فعلی دره رودخانه اومو در جنوب اتیوپی فروریخت، روی زمینی نشست که قبلاً بقایای حداقل یک انسان مُرده در آن مدفون شده بود. به‌عبارت‌دیگر، اومو ۱ باید قبل از فوران ۲۳۳ هزار سال پیش مرده باشد.
ویدال گفت: «این تأیید می‌کند که گونه ما پیش از فوران ۲۳۳ هزار سال پیش در کافت اتیوپی وجود داشته است.» کافت یا ریفت در زمین‌شناسی به محدوده‌ای خطی گفته می‌شود که در آن پوسته زمین و سنگ‌کره از هم دور می‌شوند.
یافته‌های ژنتیکی و باستان‌شناسی اخیر نشان داده‌اند که احتمالاً بین ۳۰۰ تا ۲۰۰ هزار سال پیش به‌طرز چشمگیری به انسان خردمند تبدیل شدیم؛ بنابراین، منطقی است که قدیمی‌ترین فسیل گونه ما مربوط به آن بازه زمانی باشد.
مرتبط‌کردن لایه خاکستر محوطه اومو کیبیش با فوران آتشفشان شالا موجب می‌شود قدیمی‌ترین جمجمه شناخته‌شده از انسان خردمند حدود ۳۶ هزار سال قدیمی‌تر از چیزی باشد که در مطالعه قبلی پیشنهاد شده بود. مطالعه‌ی مذکور براساس تاریخ‌های ایزوتوپ آرگون از لایه خاکستر دیگری، به این نتیجه رسید که اومو نمی‌تواند بیش از ۱۹۸ هزار سال قدمت داشته باشد. ناگفته نماند ۱۹۸ هزار سال نیز قدمت زیادی است که با فسیل‌های دیگر یافت‌شده از انسان خردمند تاکنون مقایسه‌کردنی نیست.
لایه خاکستری که ابتدا برای تعیین قدمت اومو استفاده شد، برخلاف لایه‌ای که در مطالعه اخیر بررسی شد، مستقیما زیر جمجمه قرار نداشت. درعوض، زمین‌شناسان آن لایه را در بخش دیگری از محوطه پیدا کردند؛ اما موقعیت آن درمقایسه‌با لایه‌های رسوبی و سنگی دیگر باعث شد قدیمی‌تر از لایه‌ای به‌نظر برسد که اومو ۱ در آن قرار دارد.
نمونه گفته‌شده، نمونه‌ای است که نشان می‌دهد بازسازی داستان منشأ گونه ما چقدر دشوار است؛ به‌ویژه زمانی که لایه‌های رسوبی طبق انتظار ما، روی هم قرار نگرفته باشند. ازاین‌رو، ویدال و همکارانش در تلاش بودند تا تاریخ آتشفشانی کل منطقه سیستم کافت شرق آفریقا را از حدود ۳۰۰ تا حدود ۶۰ هزار سال پیش بازسازی کنند.
بیشتر تکامل ما در سایه‌ی آتشفشان‌ها اتفاق افتاده است. در شرق آفریقا که شامل محوطه‌های فسیلی معروف انسان‌تباران در کنیا و تانزانیا و اتیوپی می‌شود، پوسته زمین به‌آرامی در حال جداشدن است.
صفحه تکتونیکی آفریقا در حال شکستن به دو قطعه کوچک‌تر است و شکاف بین آن صفحات قاره‌ای حدود ۶ میلی‌متر در سال افزایش پیدا می‌کند. جداشدن این قطعات ۱۰ میلیون سال دیگر طول می‌کشد و از مدت‌ها پیش از اینکه اجداد ما شروع به راه‌رفتن روی دو پا کنند، آغاز شده است. به‌همین‌دلیل، تاریخ‌گذاری فسیل‌ها در شرق آفریقا به ایزوتوپ‌های آرگون در لایه‌های خاکستر آتشفشانی بستگی زیادی دارد: لایه‌های خاکستر زیادی وجود دارد که می‌توان آن‌ها را مطالعه کرد.
گاهی دیرینه‌انسان‌شناسان بسیار خوش‌اقبال هستند؛ چراکه مجموعه‌ای از ردپاهای متعلق به انسان‌تباران که در لائتولی (محوطه باستان‌شناسی در تانزانیا) پیدا شده است، نشان می‌دهد حدود ۳/۶ میلیون سال پیش، حداقل دو گروه جنوبی کپی‌آسا روی خاکستر آتشفشانی تازه راه رفتند.
در مواقع دیگر، خاکستر آتشفشانی موجود در بخش بالا یا زیرین لایه رسوبی که فسیلی در آن قرار گرفته است، می‌تواند دامنه‌های مفیدی فراهم کند. لایه‌ای که زیر فسیل قرار دارد، باید ابتدا رسوب کرده باشد؛ بنابراین، فسیل نمی‌تواند قدیمی‌تر از آن باشد. لایه‌‌ی بالا نیز باید پس از آن رسوب کرده باشد؛ پس، فسیل باید حداقل به آن اندازه قدمت داشته باشد.
ویدال گفت: «امیدواریم بازسازی تاریخ آتشفشانی کافت اتیوپی به پیونددادن همه محوطه‌های باستان‌شناسی مهم منطقه به‌هم کمک کند. لایه‌های خاکستر آتشفشانی ابزار خیلی خوبی برای تعیین قدمت محیط‌های باستانی هستند.» پژوهشگران امیدوار هستند که در مطالعات آینده حداکثر سن اومو ۱ با دقت زیادی تعیین شود.
نظرات