جنوبگان چه زمانی به قاره تبدیل شد؟

جنوبگان که ازنظر اندازه پنجمین قاره روی زمین است، معمولا به‌دلیل پنگوئن‌ها و سکوهای یخی عظیم در حال شکستن و سفرهای اکتشافی ناموفق معروف است؛ اما این سرزمین یخ‌زده در انتهای زمین همیشه این‌قدر جدا نبود و زمانی بخشی از ابرقاره‌ای بزرگ بود. بنابراین، جنوبگان چه زمانی به قاره مستقلی تبدیل شد؟

امروزه، جنوبگان بزرگ‌ترین قطعه‌ی یخی روی زمین است که بیش از ۱۴ میلیون کیلومترمربع را می‌پوشاند. صخره‌های جنوبگان که زیر یخ پنهان شده‌اند، تاریخ پویای این قاره را آشکار می‌کنند. لیبی آیوز، کاندیدای دکتری علوم زمین در دانشگاه ویسکانسین در میلواکی گفت:

جنوبگان قاره‌ای مانند قاره‌های دیگر است و مناظر متنوعی دارد (رشته‌کوه‌ها و دره‌ها و دشت‌ها) که همگی به‌واسطه‌ی تاریخچه‌ی زمین‌شناسی آن شکل گرفته‌اند. بخش زیادی از این تاریخ زمین‌شناسی ناشناخته مانده است؛ زیرا کمتر از یک درصد قاره سنگ‌های برهنه‌ای دارد که می‌تواند به ما کمک کند تا داستان آن را کشف کنیم.

تصویری از جنوبگان که از قاره‌های دیگر جدا است

بسیاری از صخره‌های آشکار در جنوبگان بخشی از کوهستان سراسری جنوبگان هستند که ارتفاع آن‌ها به حدود ۴،۵۰۰ متر یا بلندتر از کوه‌های راکی آمریکای‌شمالی می‌رسد. این قاره پهناور به دو بخش شرقی و غربی تقسیم می‌شود.

براساس نتیجه‌گیری زمین‌شناسان، جنوبگان شرقی یک کراتون (پوسته پایا) است؛ یعنی بلوک قاره‌ای باستانی از پوسته‌ی زمین و بالاترین بخش گوشته که از سنگ‌های آذرین و رسوبی و دگرگون تشکیل شده است که قدمت برخی از آن‌ها به بیش از ۳ میلیارد سال می‌رسد. درمقابل، جنوبگان غربی نسبتا جوان است و بیشتر از سنگ‌های آتشفشانی تشکیل شده که در حلقه‌ی آتش درحدود زمانی‌ای تشکیل شد که ابرقاره‌ی گندوانا در دوره‌ی ژوراسیک (۲۰۱/۳ میلیون تا ۱۴۵ میلیون سال پیش) شروع به شکستن کرد.

گندوانا ریشه‌های باستانی دارد. این ابرقاره حدود ۶۰۰ میلیون سال پیش در اواخر دوره‌ی ادیاکاران پیش از اینکه پانگه‌آ (کهن‌قاره) حتی وجود داشته باشد، ایجاد شد. پانگه‌آ از حدود ۲۰۰ میلیون سال پیش شروع به شکستن به دو قطعه بزرگ کرد و ابرقاره‌ی لوراسیا در شمال و گندوانا در جنوب تشکیل شد.

حدود ۱۸۰ میلیون سال پیش، گندوانا که شامل بخش‌هایی از جنوبگان، آفریقا، استرالیا، هند و آمریکای‌جنوبی امروزی می‌شد، شروع به تقسیم‌شدن کرد و قطعات قاره‌ای را ایجاد کرد که امروزه برای ما آشناتر هستند. به‌گزارش Discover Antarctica، سنگ‌های بازالتی که در حاشیه‌ی شرقی جنوبگان یافت شده است، با سنگ‌های پیداشده در آفریقای‌جنوبی مطابقت دارند که نشانگر شکستگی‌های اولیه در گندوانا است.

مطالعه‌ی مدل‌سازی در سال ۲۰۰۶ نشان داد که جنوبگان در دوران مزوزوئیک (۲۵۲ میلیون تا ۶۶ میلیون سال پیش) درمقایسه‌با امروز گرم‌تر بود و در دوران کرتاسه جنگل‌های بارانی معتدل مملو از دایناسور و حیات‌های باستانی دیگر داشت (۱۴۵ میلیون تا ۶۶ میلیون سال پیش). این منطقه به‌عنوان گذرگاه جنوبی کلیدی عمل می‌کرد و برای ده‌ها میلیون سال، آمریکای‌جنوبی و جنوبگان و استرالیا همچنان به‌هم متصل ماندند و به گیاهان و جانوران اجازه دادند تا در کل منطقه پراکنده شوند.

دانشمندان از این موضوع مطمئن نیستند که جنوبگان چه زمانی از قاره‌های دیگر جدا شد و ارتباطات زمینی خود با استرالیا و آمریکای‌جنوبی را از دست داد. مت لامانا، دیرینه‌شناس مهره‌داران در موزه تاریخ طبیعی کارنگی در پیتسبورگ گفت:

پاسخ به این موضوع بستگی دارد که منظور شما از جداشدن قاره‌ای چیست. آیا منظور اولین‌باری است که آب دریا بین دو توده‌ی خشکی که قبلا به‌هم متصل بودند، جریان یافت؛ حتی اگر گونه‌های خشکی هنوز می‌توانستند به‌راحتی بین آن مناطق پراکنده شوند یا منظور زمانی است که اقیانوس یا دریا چنان گسترده و عمیق شد که پراکنش گونه‌ها بسیار دشوار شد؟

بیشتر پژوهش‌های اخیر نشان می‌دهد که گذرگاه دریک (بین جنوبگان و آمریکای‌جنوبی) و گذرگاه تاسمان (بین جنوبگان و استرالیا) زمانی ایجاد شد که دوره‌ی ائوسن به‌پایان رسید و الیگوسن درحدود ۳۴ میلیون سال پیش آغاز شد. پس از شکستگی نهایی، استرالیا به‌سمت شمال رفت؛ درحالی‌که جنوبگان شروع به حرکت به‌سمت جنوب کرد. با بازشدن گذرگاه دریک و گذرگاه تاسمان بین این قاره‌ها، آب سرد در اطراف جنوبگان جریان پیدا کرد و این قاره را از جریان‌های اقیانوسی گرم جدا کرد. در انتهای زمین، جنوبگان شروع به یخ‌زدن کرد. آیوز به لایوساینس گفت: «بازشدن گذرگاه دریک و گذرگاه تاسمانی به ایجاد جریان پیراقطبی جنوبگان کمک کرد. این‌ها آخرین رویدادها در تجزیه گندوانا بودند.»

امروزه، جنوبگان نقش اساسی در سیستم اقلیم زمین ایفا می‌کند. صفحات یخی عظیمی که این قاره را پوشانده‌اند، نورخورشید را منعکس می‌کنند و قاره را سرد نگه می‌دارند. البته با گرم‌شدن زمین به‌دلیل تغییرات اقلیمی، صفحه‌ی یخی ذوب می‌شود و صخره‌های بیشتری برای مطالعه آشکار می‌شوند؛ اما همچنین نورخورشید کمتری منعکس می‌شود و گرمایش زمین را تقویت می‌کند.

همچنین، صفحات یخی روی خشکی روی آب‌های مجاور مانند اقیانوس جنوبی و دریای ودل و دریای راس گسترش یافته و سکوهای یخی را تشکیل می‌دهند که گهگاه فرو می‌ریزند. با آزادشدن یخ و سپس ذوب‌شدن آن، حجم عظیمی از آب به اقیانوس‌های زمین اضافه می‌شود.

امروزه، دانشمندان یخ‌های جنوبگان و رسوبات دریاها و اقیانوس‌های مجاور را مطالعه می‌کنند تا نوسانات اقلیمی گذشته را درک کنند و توضیح دهند که چگونه تغییرات اقلیمی می‌تواند بر کل سیاره اثر بگذارد.