رمزگشایی زبان‌های مُرده باستانی با کمک هوش مصنوعی

علامت‌های گوه‌ای‌شکلی در الواح گِلی باستانی سوخته و دوده‌گرفته حکاکی شده‌اند که فقط در نور ملایم موزه بریتانیا قابل مشاهده‌اند. این علامت‌های کوچک، بقایای قدیمی‌ترین روش‌ نوشتن جهان یعنی خط میخی هستند. خط میخی که بیش از ۵ هزار سال پیش در بین النهرین ابداع شد؛ در سرزمینی بین رودخانه‌های دجله و فرات عراق امروزی، زندگی شهری پیچیده و جالب‌توجه مردمان این سرزمین برای دوره‌ای حدود ۳ هزار سال ثبت و ضبط شده است. لوح‌هایی که مضامین متنوعی از نامه‌های خشمگینانه بین پادشاهان تا مراسم آئینی مذهبی برای تسکین کودکان استفاده می‌شدند، بینش منحصربه‌فردی از جامعه‌ای در سپیده‌دم تاریخ را در خود دارند.

این الواح گلی ظهور و سقوط آشوریان، بابلیان و اَکِدیان، اولین امپراتوری‌های جهان را ثبت کردند. تخمین زده شده است که نیم میلیون لوح از این دست نوشته‌های باستانی کشف شده و هنوز بسیاری در زمین مدفون‌اند. با این حال، از تقریبا ۱۵۰ سال پیش، یعنی زمانی که اولین نوشته‌های خط میخی توسط دانشمندان رمزگشایی شدند، اسرارشان تنها در اختیار معدود دانشمندانی که توانایی خواندنشان را داشتند قرار گرفته‌اند. تقریبا ۹۰ درصد از نوشتارهای خط میخی بدون ترجمه باقی مانده‌اند. اما این رویه به لطف یک روش مدرن، ترجمه ماشینی تغییر می‌کند.

امیلی پژی‌پرون، آشورشناسی از دانشگاه تورنتو در کانادا می‌گوید:

بسیاری از مردم در خصوص تأثیری که بین‌النهرین بر فرهنگ ما گذاشته، زیاد نمی‌دانند.  

بین‌النهرینی‌ها به ما چرخ، نجوم، ساعت ۶۰ دقیقه‌ای، نقشه‌ها، داستان‌های سیلاب و قایق و اولین اثر ادبیات جهان، حماسه گیلگمش را دادند. اما تنها تعداد قلیلی از دانشمندان امکان خواندن متون این فرهنگ غنی که عمدتا به زبان‌های سومری و اکدی نوشته شده‌اند را دارند.

پادشاهان آشور کتابخانه‌های بزرگی با خطوط میخی جمع‌آوری کرده بودند که آخرین پیوند باقی‌مانده از زبان‌هایی هستند که مدت‌ها قبل از بین رفته‌اند

پژی‌ پرون سرپرستی پروژه‌ای موسوم به MTAAC را برعهده دارد که در آن، ۶۹ هزار سند متعلق به بین‌النهرین با قدمتی تا قرن بیست‌ویکم قبل از میلاد به‌صورت ماشینی ترجمه خواهد شد. یکی از اهداف این پروژه عظیم، گشودن درهای دنیای عمدتا نامکشوف باستان به‌روی پژوهش‌های جدید است.

خانم پژی‌ پرون می‌گوید:

 ما در مورد بسیاری از جنبه‌های مختلف زندگی مردم بین‌النهرین اطلاعاتی داریم، اما نمی‌توانیم از تخصص افراد در حوزه‌های مختلف مانند اقتصاد یا سیاست استفاده کنیم؛ کسانی که می‌توانند در صورت دسترسی به منابع، به ما در درک بهتر این جوامع کمک‌های شایان‌ذکری کنند.

جدا از الواح گِلی، بیش از ۵۰ هزار مهر حکاکی‌شده بین‌النهرین در مجموعه‌های سراسر جهان وجود دارد. مردم بین‌النهرین برای هزاران سال، از سنگ‌های حکاکی‌شده برای منقوش کردن اشیاء مختلفی از خاک مرطوب تا نقوش درب‌ها، کوزه‌ها و سبوها، الواح و دیگر اشیاء استفاده می‌کردند. اما از این بین تنها ۱۰ درصد فهرست شده‌اند، بحث ترجمه این نوشتارها هم جای خود دارد.

یاکوب دال، استاد آشورشناسی در دانشگاه آکسفورد می‌گوید:

ما در خصوص بین‌النهرین منابعی بیش‌تر از یونان، رم و مصر باستان روی‌هم داریم.

اما چالش اصلی این است که آدم‌هایی به اندازه کافی پیدا شوند که بتوانند این متون باستانی را بخوانند. پژی‌ پرون و همکارانش، در حال تغذیه الگوریتم هوش‌ مصنوعی با ۴ هزار متن باستانی از یک پایگاه داده دیجیتالی‌ هستند. در هر کدام از این نوشته‌های باستانی، اطلاعاتی در مورد معاملات و تحویل چارپایان، دسته‌های نی یا آبجو به معبد یا به یک شخص ثبت شده است. این نوشتارها که در اصل به‌وسیله سوزنک حکاکی یا نیشک حکاکی‌ شده‌اند، قبلا توسط دانشمندان به الفبای مدرن ترجمه شده‌اند. به عنوان مثال، کلمه سومری به معنای بزرگ، می‌تواند به صورت علامت‌های خط میخی یا در الفبای مدرن به صورت «گال (Gal)» نوشته شود.

فرمول این متون اداری ساده است: به عنوان مثال، ۱۱ بز ماده برای آشپزخانه در روز پانزدهم. همین مسئله این متون را برای فرایند اتوماسیون (ترجمه ماشینی) بسیار مناسب می‌کند. هنگامی که این الگوریتم‌ها آموختند که متون نمونه را به زبان انگلیسی ترجمه کنند، به‌طور خودکار دیگر الواح را نیز ترجمه خواهند کرد.

امپراطوری آشور منطقه وسیعی را در بر می‌گیرد که شامل عراق کنونی، ترکیه و مصر است

پژی‌ پرون که انتظار دارد، نسخه‌های انگلیسی تا سال آینده به‌صورت آنلاین منتشر شوند؛ می‌گوید:

 متونی که ما اکنون رویشان کار می‌کنیم، به‌صورت جداگانه چندان جالب‌توجه نیستند؛ اما اگر آن‌ها را به‌صورت گروهی از متون در نظر بگیرید، جالب‌توجه خواهند شد.

این متون کهن، تصویری از زندگی روزمره در بین‌النهرین باستان، از ساختار قدرت و شبکه‌های تجاری تا جنبه‌های دیگری از تاریخ اجتماعی آن، مانند نقش زنان کارگر را پیش‌روی ما قرار می‌دهند. علاوه بر این، ترجمه‌های جستجوپذیر به پژوهشگران دیگر شاخه‌ها امکان کاوش جنبه‌های غنی زندگی جهان باستان را خواهد داد.

پژی‌ پرون می‌گوید:

 این مردمان باستانی تفاوت زیادی با ما دارند و به‌لحاظ زمانی خیلی از ما دور هستنند؛ در عین حال، مشکلات یکسانی داشتند. درک بین‌النهرین، راهی برای درک مفهوم انسان نیز هست.

الگوریتم‌هایی که برای تشخیص متون خط میخی آموزش دیده‌اند، به پژوهشگران کمک می‌کنند تا الواحی در مجموعه‌های سراسر جهان را که با مهرهای سنگی مشابهی منقوش شده‌اند با هم تطبیق دهند

او امیدوار است که تجزیه‌وتحلیل‌های ماشینی بتواند به روشن کردن جنبه‌های خاصی از سومریان کمک کند که هنوز برای دانشمندان مدرن به صورت معما باقی مانده‌اند. این زبان منقرض‌شده به هیچ یک از زبان‌های مدرن مرتبط نیست، اما در کتیبه‌های نوشته‌شده به خط میخی حفظ شده است. از این رو، این متون کهن، ممکن است آخرین ارتباط باقی‌مانده ما با جوامع حتی قدیمی‌تری نیز باشد که هیچ سندی از آن‌ها وجود ندارد.

ایروینگ فینکل، متخصص کتیبه‌های میخی سفالی متعلق به بین‌النهرین باستان و موزه‌دار موزه بریتانیا که ۱۳۰ هزار لوح خط میخی در آن نگهداری می‌شود، می‌گوید:

احتمالا زبان سومری آخرین عضو از آنچه باشد که زمانی، خانواده بزرگی از زبان‌ها بوده است که قدمت آن به هزاران و هزاران سال قبل باز می‌گردد. نوشتن فقط زمانی ابداع شد تا نوشتارهای سومری را نجات دهد، ما خوش‌شانس هستیم که میکروفون‌هایی (اشاره به الواح باقیمانده) داریم که قبل از آنکه کاملا از بین بروند، ضبطشان کرده است.

فینکل که یکی از برجسته‌ترین متخصصان خط میخی در جهان است، توضیح می‌دهد که چگونه این متون به‌آرامی به لطف کتیبه‌ای چند زبانه‌ که زندگی پادشاهی را بازگو می‌کردند رمزگشایی شدند؛ درست به‌مانند سنگ روزتا که به دانشمندان کمک کرد متون هیروگلیف مصر باستان را بخوانند.

فینکل می‌گوید:

این درست به‌مانند پیدا کردن ذهن انسانی است که هزاران سال پیش زندگی می‌کرد؛ چیزی شبیه به صحبت کردن با آن‌ها از طریق تلفن. به‌ این ترتیب، ملاقات با یکی از این افراد، جالب‌توجه‌ترین تجربه دنیاست.

دسترسی به دنیای باستان

بسیاری از ما، هیچ‌وقت یک کتیبه ۵ هزارساله را در دستمان نگرفته‌ایم. اما به لطف تکنیک‌های تصویربرداری پیشرفته، هر کسی که به اینترنت متصل است، می‌تواند به گنجینه‌هایی از جمله قدیمی‌ترین کتابخانه سلطنتی باقی‌مانده جهان دسترسی پیدا کند که حالا دیجیتالی شده است. کهن‌ترین کتابخانه تاریخ در نینوا توسط آشوربانی‌ پال، پادشاه قدرتمند و دوستدار کتاب آشور ساخته شده است. برخی از الواح باقی‌مانده در موزه بریتانیا به عنوان بخشی از نمایشگاه ویژه‌ای به نام آشوربانی‌ پال نیز نمایش داده می‌شوند. اگرچه این الواح باقی‌مانده در سال ۶۱۲ قبل از میلاد در نینوا در اثر یک آتش‌سوزی سخت و سیاه شدند، اما هنوز قابل خواندن‌اند.

تکنیک‌های تصویربرداری جدید، کار با متون باستانیِ اغلب آسیب‌دیده را آسان‌تر کرده است. با تصاویر بسیار دقیق، ممکن است بتوان امکان خواندن علامت‌هایی را داشت که گاهی برای چشم انسان قابل تشخیص نیستند. دال و همکارانش، الواح و مهرهایی را که در مجموعه‌های تهران، پاریس و آکسفورد نگهداری می‌شوند، برای پروژه‌ای به نام کتابخانه دیجیتالی خط میخی (Cuneiform Digital Library Initiative) دیجیتالی می‌کنند.

تکنیک‌های تصویربرداری جدید، همراه با ابزارهای بینایی ماشینی پیشرفته، به دانشمندان کمک می‌کند زبان‌های باستانی مانند نیا ایلامی را درک کنند

این پایگاه داده وسیع همین حالا شامل یک‌سوم متون خط میخی جهان و نیز بعضی از زبان‌های رمزگشایی‌نشده، مانند زبان نیا ایلامی ایران باستان است. بدون گسترش منابع دیجیتال مانند این، آموزش الگوریتم‌های هوش مصنوعی برای ترجمه به‌هیچ‌وجه امکان‌پذیر نبود.

دیجیتال‌سازی همچنین به پژوهشگران امکان برقراری ارتباط و تطبیق متون حکاکی‌شده موجود در مجموعه‌های مختلف جهان را می‌دهد. دال همراه با پژوهشگران دانشگاه‌های ساوتهمپتون در انگلستان و نانتر پاریس در فرانسه، حدود ۲ هزار مهر سنگی بین‌النهرین را به صورت تصاویر سه‌بعدی دیجیتالی کرده است.

او و همکارانش در یک پروژه آزمایشی، از یک الگوریتم هوش مصنوعی برای بررسی گروهی از ۶ لوح استفاده کرد و الواح پیداشده در مکان‌های دیگر جهان را با هم تطبیق داد. این الگوریتم توانست لوحی که در ایتالیا نگهداری می‌شود و لوح دیگری در ایالات متحده را به‌درستی با هم تطبیق دهد که هر دو احتمالا با یک مهر منقوش شده‌اند.

مطابقت دادن مهرها در گذشته بسیار دشوار بوده است، چراکه بسیاری از این الواح به فاصله هزاران کیلومتر در مجموعه‌هایی دور از هم نگهداری می‌شوند. دال تخمین می‌زند که تمامی این مهرها ظرف پنج سال دیجیتالی می‌شوند که امکان پیگیری الگوهای دیگر را نیز فراهم می‌کند. به عنوان مثال، نشانه‌هایی وجود دارد که برخی از این سنگ‌ها مورد توجه زنان قرار داشته‌اند. 

باستان‌شناسان در عراق هزاران لوح حاوی برخی از اولین زبان‌های نوشتاری جهان را کشف کرده‌اند

 دال می‌گوید:

این از آن دست سوالاتی است که بدون استفاده از تصاویر شمار زیادی از مهرها به روشی که ما انجام می‌دهیم و استفاده از تکنیک‌هایی مانند الگوریتم‌های یادگیری ماشینی امکان‌پذیری نمی‌بود.

او امیدوار است با تکامل هوش مصنوعی، این تکنولوژی مدرن به ما کمک کند تا پتانسیل کامل اطلاعات غنی موجود در مجموعه‌های سراسر جهان را رمزگشایی کنیم. دال می‌گوید:

 می‌خواهم آشورشناسی که نیمی از تاریخ بشریت و میراث فرهنگی در خطر را در بر می‌گیرد، در صدر اولویت ‌پژوهش‌های مدرن به این شیوه قرار بگیرد.

رمزگشایی کدها

تصویربرداری در حال تغییر دادن حوزه پژوهشی متون غیرقابل ترجمه است. ما انسان‌ها در این نوع رمزگشایی نسبت به ماشین بهتر عمل می‌کنیم، چرا که این متون عمدتا دارای بخش‌های کوچکی هستند که نیاز به خلاقیت و درک درستی از سازوکارهای زندگی انسانی دارد. درک این نوشتارها همچنین مستلزم انعطاف‌پذیری فکری زیادی است.

تکنیک‌های تصویربرداری سه‌بعدی امکان بررسی مهرهای استوانه‌ای مانند مهرهای لاجوردی با جزئیات بی‌نظیری را فراهم می‌کنند

به عنوان مثال، علامت‌های اولیه خط میخی، حتی در یک متن خطی مرتب نشده‌اند؛ بلکه به سادگی در اطراف یک کادر قرار گرفته‌اند. زبان نیا ایلامی سه‌بعدی است: هر نشانه‌گذاری دایره‌ای کم‌عمق، مفهوم متفاوتی نسبت به دایره‌ای عمیق‌تر دارد. با این حال، تکنولوژی جدید با فراهم کردن تصاویر دقیقی که قابل بزرگ‌نمایی، به اشتراک گذاشتن و مقایسه باهم‌اند، به فرایند خواندن و ترجمه این متون کمک کرده است.

دال که در حال کار بر روی رمزگشایی این متون اسرارآمیز است، می‌گوید:

مسئله حیاتی در وهله اول، حالا و بعدا این است که تصاویر مناسبی تهیه شوند؛ مسئله‌ای که برای ۱۰۰ سال اول مطالعه زبان نیا ایلامی وجود نداشت.

تاثیر چنین پیشرفت‌های فراتر از حوزه‌ی آشورشناسی خواهد بود. فیلیپا استیل، متخصص روش‌های نوشتاری اولیه کِرت و یونان در دانشگاه کمبریج است. این شیوه‌های نوشتاری شامل شیوه خطی A، متونی غیرقابل ترجمه و خطی B که برای نوشتن اشکال باستانی زبان یونانی مورد استفاده قرار می‌گرفته است.

حال به لطف تکنیک‌هایی، تصاویر با وضوح بالا از الواح باستانی -که این شیوه‌های نوشتاری در آن به‌کار رفته‌اند- ثبت می‌کند که به استیل در کشف جزئیات جدید کمک می‌کند. خانم استیل می‌گوید:

می‌توانید ویژگی‌هایی را که با چشم غیرمسلح به دشواری دیده می‌شوند را در این متون پیدا کنید؛ و اغلب این ویژگی‌ها ممکن است با شیوه‌ای که شخص متن را نگاشته، مرتبط باشد. به‌عنوان مثال، برای نوشتارهای خطی B، می‌توانید جای تراشیدگی (پاک شدن) را پیدا کنید. گاهی اوقات می‌توانید حدس بزنید کسی که این الواح را نگاشته، روی متن چیز دیگری هم نوشته است.

پژی‌ پرون امیدوار است که در نهایت، ترجمه ماشین‌ها قادر به ترجمه الواح پیچیده‌تر سومری و زبان‌های دیگر مانند اکدیانی باشند. او می‌گوید:

هنوز مسائل بیش‌تری برای کشف در فرهنگ‌های باستانی وجود دارد.

 شاید روزی بتوانیم تمام این اولین متون را به صورت ترجمه بخوانیم. هرچند معماهای بین‌النهرین ممکن است بیش‌تر از آنچه تصور می‌کنیم باشند. در واقع، بسیاری از قطعات گم‌شده خط میخی هنوز در زمین مدفون هستند و منتظر حفاری هستند. پادشاهان بین‌النهرین باستان عمیقا به گذشته و آینده می‌اندیشیدند. آن‌ها به متون خط میخی دوران‌های گذشته احترام می‌گذاشتند و کتیبه‌های ویژه‌ای که نام و دستاورد خودشان روی آن حکاکی می‌شد را برای پادشاهان بعدی به یادگار دفن می‌کردند.

 در برخی موارد، آرزوی آن‌ها محقق می‌شد. فتوحات و نبردهای آن‌ها ممکن است تا حدی زیادی به فراموشی سپرده شده باشد. اما قدرتمندترین اختراعشان، نوشتن، بیش از هزاران سال به بشریت کمک کرده تا اندیشه‌ها و تکنولوژی‌های خود را توسعه دهد و اکنون،‌ ماشین‌هایی ساخته شده‌اند که می‌توانند با آموزش دیدن، درهای دنیای عمدتا نامکشوف باستان را به روی ما بگشایند.