آلودگی نوری چیست ؛ انواع، خطرات و هر آنچه باید بدانید

بسیاری از ما با آلودگی هوا، آلودگی آب و آلودگی زمین آشنا هستیم، اما یکی از آلاینده‌های کمتر مورد توجه، نور است. نور در کنار دیگر ماده‌ها، می‌تواند در آلوده‌سازی محیط نقش بسزایی داشته باشد. به‌طور خلاصه، آلودگی نوری به وجود بیش‌از‌حد نور مصنوعی در محیط گفته می‌شود. این آلودگی در نتیجه‌ی شهرنشینی و صنعتی‌شدن به وجود آمده و همگام با زباله‌های پلاستیکی، گازهای گلخانه‌ای و فاضلاب، تنها یکی‌از اشکال متعدد آلاینده‌ها در زمین محسوب می‌شود.

آلودگی نوری می‌تواند پیامدهای جدی برای محیط‌زیست و سلامت انسان به همراه داشته باشد. به‌نقل از انجمن بین‌المللی آسمان تاریک، نصب منابع روشنایی در خیابان‌ها، چراغ‌های خانگی و تجاری، وسایل نقلیه و چراغ‌های امنیتی، همگی در ایجاد سپر گنبد‌مانندی از آلودگی نوری به نام «آسمان‌تاب» نقش دارند.

به‌گفته‌ی انجمن بین‌المللی آسمان تاریک، آلودگی نوری متغیری است که توسط بشر ساخته شده و مجموعه‌ای از سطوح نور است که نسبت‌به میزان نور طبیعی در فضای باز ایجاد می‌شود؛ وقتی‌که نور اضافی بیش‌از‌حد وارد محیط و از کنترل زمان‌سنج‌ها و سنسورها خارج شود، آلودگی نوری ایجاد می‌شود. استفاده از رنگ‌های اشتباه برای نورافشانی محیط نیز بر بسیاری از بخش‌های جهان از‌جمله پرندگان مهاجر، گرده‌افشانی، لاک‌پشت‌های دریایی و پستاندارانی از‌جمله انسان تأثیر منفی می‌گذارد.

آلودگی نوری توسط انواع دیگر آلودگی‌ها در هوا، مانند دود و گرد‌و‌غبار، تقویت می‌شود. دلیلش این است که آلودگی هوا، نورهای اضافی را در تمام جهات مختلف پراکنده و آسمان را حتی بیشتر از قبل روشن می‌کند.

آلودگی نوری در چهار نوع مختلف بر محیط تأثیر می‌گذارد. انواع آلودگی نوری عبارت‌اند از تجاوز نوری، آسمان‌تاب، بهم‌ریختگی نوری و خیرگی:

• تجاوز نوری: حضور نور در محیطی است که به آن تعلق ندارد. تجاوز نوری به نورهایی گفته می‌شود که از منابع خارجی مانند پنجره‌های اتاق‌خواب‌ها یا تابلوهای تبلیغاتی به محیط بیرونی می‌رود، یا از چراغ‌های خیابان به اتاق خواب تاریک ما وارد می‌شود.
• آسمان‌تاب: روشنایی بیش‌ازحد آسمان مناطق مسکونی شهری، سپر گنبد‌مانندی از آلودگی نوری را به وجود می‌آورد. این سپر گنبدی یا آسمان‌تاب نور درخشانی است که در آسمان شب بر فراز شهرها دیده می‌شود و دلیل اصلی دیده‌نشدن ستاره‌ها و اجرام آسمانی در شهرها است.
• نورهای به‌هم‌ریخته: منابع نوری اضافی، گیج‌کننده و بیش‌از‌حد. تمامی نورهای اضافی در گروه بهم‌ریختگی نوری قرار می‌گیرند.
• نور زننده: روشنایی بیش‌از‌حد محیط که باعث ایجاد احساس ناراحتی بصری و مشکلات فراوان در بینایی انسان به‌ویژه افراد مسن‌تر می‌شود.

آلودگی نوری مشکل بزرگی است، اما هیچ کشور، گروه یا صنعتی به‌تنهایی مقصر ایجاد این مشکل نیست. در واقع، آلودگی نوری نتیجه‌ی اتکای روزافزون جهان به لامپ‌ها یا چراغ‌های الکتریکی در فضاهای باز برای بیش‌از ۲۰۰ سال است. روش‌های ازبین‌بردن تاریکی در حقیقت می‌تواند اثرات مضری به همراه داشته باشد و خود ما را در تاریکی فرو ببرد؛ اما انواع مختلف آلودگی نوری از کجا می‌آید؟

• آلودگی نوری در شهرها

وقتی که انسان برای اولین‌بار به فضا سفر کرد، تغییر آسمان شب به‌طرز چشم‌گیری آشکار شد. انسان‌ها به‌طور فزاینده‌ای آسمان شب را تغییر داده‌اند و شهرهای روشن در شب به‌راحتی از ایستگاه فضایی بین‌المللی (ISS) مشاهده می‌شوند.

دهه‌ها بعد، فضانوردان در ایستگاه فضایی بین‌المللی متوجه شدند که همزمان با گسترش فضاهای شهری، آلودگی نوری نیز در‌حال افزایش است. فضاهای شهری بیشترین میزان آلودگی نوری را به خود اختصاص می‌دهند، زیرا بیشترین سطح از نور را بدون محافظ و با رنگ نامناسب به سمت بالا و به آسمان می‌فرستند.

• نورپردازی در فضاهای باز

از چراغ‌های بدون حفاظ در مسیرها و لامپ‌های خیابانی گرفته تا تابلوهای تبلیغاتی نورانی، حجم بسیار زیادی از نور در شب این‌گونه هدر می‌رود و به جای پایین آمدن به سمت زمین، جایی که برای ایمنی و مسیریابی به آن نیاز است، بالا رفته و به آسمان وارد می‌شود.

• روشنایی معابر

در‌حالی که می‌توان چراغ‌های خیابان‌ها و معابر را به گونه‌ای بهینه کرد که با آسمان تاریک شب رفتار دوستانه‌ای داشته باشند و فقط سطح زمین را روشن کنند، بیشتر شهرها هنوز اقدامات مناسبی در راستای تحقق این هدف انجام نداده‌اند.

• تابلوهای تبلیغات دیجیتال

بیلبوردهای الکترونیکی که به عنوان مراکز پیام‌رسانی الکترونیکی (EMC) نیز شناخته می‌شوند، در شب تا ده برابر روشن‌تر از بیلبوردهای سنتی هستند. نمی‌شود روی تابلوهای ال‌ای‌دی EMC محافظ نصب کرد، بنابراین نور به سمت آسمان شب سرازیر می‌‌شود. نور ناشی‌از این تابلوها می‌تواند باعث ایجاد خیرگی در عابران و حواس‌پرتی رانندگان شود. در برخی‌از موارد، نور تابلوها از فواصل بسیار دور نیز مشاهده می‌شود و ممکن است بر رفتارهای شکار، جستجوی غذا و جهت‌گیری حیات‌وحش شبانه نیز تأثیر منفی بگذارد.

• آلودگی نوری پارکینگ‌ها

روشنایی پارکینگ‌ها در طول شب، بدون زمان‌بندی مناسب، باعث انعکاس نور به آسمان و هدر رفتن انرژی می‌شود. این موضوع اغلب برای نمایندگی‌های خودرو، مراکز خرید و بخش‌های صنعتی اهمیتی ندارد.

• نورپردازی ورزشگاه‌ها

در‌حالی که ورزش شبانه فواید بسیار ارزشمندی برای سلامت انسان دارد، نورپردازی ضعیف مراکز ورزشی، زمین‌ها و استادیوم‌ها در فضای باز باعث افزایش آلودگی نوری در بخش‌هایی از شهر می‌شود که اغلب در مجاورت فضاهای سبز و پارک‌ها هستند، یعنی زیستگاه همسایگان غیر‌انسانی ما. با این وجود، نورپردازی ورزشگاه‌ها را می‌توان به گونه‌ای طراحی و اجرا کرد که به‌طور مؤثری محافظت شود، فقط زمین ورزشی را روشن کند و تجاوز نوری را به حداقل برساند یا حتی از بین ببرد.

• آلودگی نوری گلخانه‌ها

روشنایی گلخانه‌ها در مناطق پرجمعیت شهری باعث ایجاد تجاوز نوری می‌شود. تابش نور با رنگ‌های غیرمعمول در گلخانه‌ها گاهی اوقات باعث ایجاد مزاحمت برای همسایگان گلخانه‌ها نیز می‌شود.

• آلودگی نوری کارخانجات و مناطق صنعتی

نور مصنوعی در شب پرندگان را از مسیر مهاجرت خود دور می‌کند. گاهی دیده می‌شود که پرندگان بی‌دلیل دور شعله‌های گاز طبیعی روشن می‌چرخند، نمی‌توانند از نور دور شوند و در نتیجه، نزدیک به نیمی‌از وزن بدن خود را در یک شب از دست می‌دهند.

• نورپردازی ساختمان‌های مسکونی و باغ‌ها

انسان عاشق این است که خانه‌اش را با لامپ‌های تزئینی جذاب و مواردی از این قبیل نورانی کند، اما هم انرژی هدر می‌رود و هم باعث ایجاد آلودگی نوری در محیط می‌شود. لامپ‌های فضای باز باید همیشه دارای زمان‌سنج و سنسور باشند، یا فقط در صورت نیاز روشن شوند.

• آلودگی نوری در روستاها

شهرها و مناطق حومه‌ای ممکن است بزرگ‌ترین منابع انواع آلودگی نوری باشند، اما مکان‌های روستایی نیز از این لیست خارج نیستند. نورپردازی بدون محافظ باعث ایجاد تجاوز نوری و پراکندگی نور به سمت بالا می‌شود.

• آلودگی نوری ماهواره‌ها

ستاره‌شناسان در سال‌های اخیر نسبت به افزایش تعداد اجرام در‌حال گردش به دور سیاره، به‌ویژه ناوگان عظیم ماهواره‌های ارتباطی مانند استارلینک که به‌طور غیررسمی به عنوان «ابرمنظومه‌ی ماهواره‌ای» شناخته می‌شوند، ابراز نگرانی کرده‌اند. تحقیقات نشان می‌دهد که اجرام در‌حال گردش به دور زمین، روشنایی آسمان شب را حداقل ده درصد نسبت به سطوح نور طبیعی افزایش می‌دهند. این رقم از آستانه‌ی تعیین‌شده برای آلودگی نوری فراتر است.

به‌گفته‌ی کمپانی سازنده‌ی تلسکوپ سلسترون، یکی‌از اثرات فوری آلودگی نوری بر محیط‌زیست پنهان‌کردن آسمان واقعی شب از دید ما است. بدون حضور نور مصنوعی، آسمان شب مملو از اجرام آسمانی، کهکشا‌ن‌های دوردست و صورت‌های فلکی است. با‌این حال، اگر از یک شهر بزرگ به آسمان نگاه کنید، به دلیل آلودگی نوری نمی‌توانید بسیاری از اجرام آسمان شب را ببینید.

به‌گزارش بی‌بی‌سی، حدود ۹۹ درصد از ساکنان اروپا و آمریکا در زیر آسمانی زندگی می‌کنند که تقریباً ۱۰ درصد روشن‌تر از حالت طبیعی است؛ بدین معنی که تعداد بسیار زیادی از مردم نمی‌توانند به‌طور کامل از توانایی واقعی چشمان خود استفاده کنند.

اخترشناس آمریکایی جان ای. بورتل برای نظارت و توصیف آلودگی نوری، مقیاس آسمان بورتل را خلق کرد که میزان روشنایی آسمان شب را در مکان‌های مختلف اندازه‌گیری می‌کند. این مقیاس توانایی ما را برای رصد اجرام آسمانی، مانند سیارات و ستارگان، تحت تداخل نور آسمان اندازه‌گیری می‌کند.

به‌جز محرومیت از داشتن آسمانی پرستاره، استفاده‌ی بیش‌از‌حد از نور مصنوعی پیامدهای بسیاری دارد؛ مانند از‌بین‌بردن چرخه‌ی طبیعی بدن انسان. ریتم شبانه‌روزی مجموعه‌ای از تغییرات فیزیولوژیکی و عصبی است که در یک دوره‌ی ۲۴ ساعته در بدن ما رخ می‌دهد. به‌گفته‌ی محققان دانشگاه هاروارد، در مجموع این ریتم به عنوان ساعت بدن شناخته می‌شود و با چرخه‌ی خواب و بیداری ما نیز مرتبط است.

با‌این حال، آلودگی نوری ترشح ملاتونین را در انسان، حتی در سطوح پایین، محدود می‌کند. محدودسازی و توقف ترشح ملاتونین به ایجاد اختلال در خواب، تضعیف سیستم ایمنی بدن و پاسخ به استرس منجر می‌شود. همچنین، اختلال در ترشح ملاتونین از طریق آلودگی نوری با افزایش خطر سرطان‌های مرتبط با هورمون‌ها، مانند سرطان سینه و سرطان پروستات، مرتبط است.

اختلال در ریتم شبانه‌روزی نه تنها بر انسان، بلکه بر بیشتر موجودات زنده‌ی دیگر نیز تأثیر منفی می‌گذارد. محققان با مطالعه‌ی ماهی لوتی اروپایی دریافتند که حتی با کمترین شدت نور، تولید ملاتونین در این ماهی مختل می‌شود.

آلودگی نوری در رفتار حیات‌وحش نیز تداخل ایجاد می‌کند. برای مثال، شکارچیان شب‌زنده‌داری مانند خفاش‌ها از‌جمله حیواناتی هستند که بیشتر تحت‌تأثیر آلودگی نوری قرار می‌گیرند. این پستانداران پرنده به‌خوبی برای شکار در شب سازگار هستند و از روشنایی دوری می‌کنند.

متأسفانه حشرات طعمه‌ی خفاش‌ها جذب منابع نوری مصنوعی می‌شوند و نور مصنوعی باعث ایجاد شکارگاه‌های بی‌ثمر برای خفاش‌ها می شود. همچنین، زمانی که منابع نور مصنوعی در خارج از لانه‌ی خفاش قرار می‌گیرد، از خروج خفاش‌ها جلوگیری می‌کند و به گرسنه‌ماندن آن‌ها منجر می‌شود.

با توجه به اینکه بیشتر جمعیت زمین در زیر آسمان‌های آلوده به نور زندگی می‌کنند، آلودگی نوری یک نگرانی بین‌المللی است. اگر در مناطق شهری یا حومه‌ی شهرها زندگی می‌کنید، تنها کاری که برای دیدن آلودگی نوری باید انجام بدهید این است که در شب از خانه بیرون بروید و به آسمان نگاه کنید. چند ستاره می‌بینید؟

آلودگی نوری همه‌ی شهروندان و حیوانات را تحت‌تأثیر قرار می‌دهد؛ اما خوشبختانه نگرانی‌ها در مورد آلودگی نوری به‌طور چشمگیری در‌حال افزایش است. تعداد بسیاری از دانشمندان، صاحبان خانه‌ها، گروه‌های محیط‌زیستی و رهبران مدنی در‌حال انجام اقدامات حیاتی در راستای احیای نور طبیعی در شب هستند. خبر خوب این است که آلودگی نوری، بر‌خلاف بسیاری از اشکال دیگر آلودگی، برگشت‌پذیر است و هر کدام از ما به‌تنهایی می‌توانیم با برداشتن یک قدم کوچک، تفاوت بزرگی ایجاد کنیم. فقط آگاهی کافی نیست؛ باید عمل کنیم.

اگر می‌خواهید بدانید که محل زندگی شما چقدر به نور آلوده است، می‌توانید از نقشه‌ی تعاملی ایجاد‌شده توسط داده‌های «اطلس جهانی» استفاده کنید. کاربران گوگل ارث نیز می‌توانند داده‌های اطلس جهانی را دانلود کنند. داده‌های نقشه‌ی تعاملی آلودگی نوری Globe at Night نیز که با استفاده از داده‌های هشت ساله‌ی جمع‌آوری‌شده توسط دانشمندان ساخته شده است، دیگر منبع خوب محسوب می‌شود.