سهام عدالت چیست و آزادسازی خرید و فروش آن به چه معنی است؟

افزایش شاخص بورس در چند ماه اخیر باعث شده توجه بسیاری به‌سمت بازار سرمایه جلب شود؛ به‌طوری‌که بسیاری از سرمایه‌گذاران که در سال‌های اخیر برای حفظ سرمایه‌ی خود به‌دنبال خرید دلار یا طلا یا ملک بودند، زمین بازی را عوض کردند و سهام خرید‌و‌فروش می‌کنند؛ چراکه آمارها از بازده‌ی درخورتوجه بورس در‌مقایسه‌با سایر سرمایه‌گذاری‌ها خبر می‌دهد. سوددهی چشمگیر بورس رفته‌رفته باعث شد توجه مردم عادی نیز به بازار سرمایه جلب شود؛ افزایش نقدینگی روانه‌شده به‌سمت بازار سرمایه را که ۱۵۰۰ میلیارد تومان در روز گزارش شده، باید نتیجه‌ی همین موضوع خواند.

تداوم روند رشد شاخص بورس همچنان ادامه داشت تا اینکه دولت از آزادسازی خریدوفروش سهام عدالت خبر و نشان داد به رونق‌گرفتن هرچه‌بیشتر بورس علاقه‌ی وافری دارد. حال این سؤال پیش می‌آید: سهام عدالت چیست و چرا پس از گذشت ۱۵ سال از آغاز عرضه‌ی آن، دولت تصمیم گرفت خریدوفروش آن را در تالار بورس آزاد کند؟

پس از تبیین سیاست‌های کلی اصل ۴۴ قانون اساسی که به خصوصی‌سازی شرکت‌های دولتی می‌پرداخت، دولت نهم فعالیت‌های خود را در این راستا آغاز کرد. دولت محمود احمدی‌نژاد به‌منظور اجرای سیاست گسترش مالکیت عمومی برای تأمین عدالت اجتماعی، آیین‌نامه‌ی مربوط به سهام عدالت را تصویب کرد. هدف از این کار واگذاری سهام برخی از شرکت‌هایی بود که تحت تملک دولت قرار داشتند. براساس آیین‌نامه‌ی سهام عدالت که پس از اصلاح متن اولیه در ۹ بهمن ۱۳۸۴ به تصویت هیئت‌دولت رسید، این اختیار به دولت داده شد تا ۴۰ درصد از مجموع ارزش سهام بنگاه‌های قابل واگذاری در هر بازار را با ضوابطی مشخص به اتباع ایرانی مقیم داخل کشور واگذار کند.

آمار‌های پایگاه اطلاع‌رسانی سهام عدالت که ۲۴ اردیبهشت‌ ۱۳۹۹ به‌روزرسانی شده، نشان‌دهنده‌ی این است که مجموع مشمولان سهام عدالت ۴۹،۱۵۲،۷۴۱ نفر هستند که بیش از ۴۶/۵ میلیون نفر از این تعداد در قید حیات هستند و می‌توانند از امکان آزادسازی خریدوفروش سهام خود استفاده کنند.

*ارقام مربوط به سرمایه‌ی شرکت به میلیارد ریال است.

پرتفوی سهام عدالت یا همان سبد سهام عدالت مشتمل بر سهام ۴۹ شرکت است که ۳۶ شرکت بورسی هستند و سهام ۱۳ شرکت باقی‌مانده هنوز به‌طور‌عمومی عرضه نشده است. ارزش این شرکت‌ها در زمان واگذاری ۲۶۶ هزار میلیارد ریال اعلام شده؛ حال‌آنکه ارزش روز شرکت‌های موجود در پرتفوی سهام عدالت بیش از پنج‌میلیون میلیارد ریال است که بیست برابر شدن ارزش این شرکت‌ها در ۱۵ سال اخیر را نشان می‌دهد. ازجمله‌ی شرکت‌های شناخته‌ شده‌ی پرتفوی سهام عدالت باید به بانک‌های صادرات و تجارت و ملت درکنار شرکت‌های پتروشیمی و پالایشگاهی اشاره کرد که ۲۰ تا ۴۰ درصد از سهام‌ آن‌ها در پرتفوی سهام عدالت گنجانده شده است. همچنین باید به ۱ درصد از سهام ایران‌خودرو سایپا نیز اشاره کرد که در پرتفوی سهام عدالت وجود دارند.

آزادسازی خریدوفروش سهام عدالت به این معنی است که دارندگان سهام عدالت می‌توانند پس از طی‌کردن فرایند پیش‌بینی‌شده برای آزادسازی، کنترل خریدوفروش سهام خود را دراختیار داشته باشند. آزادسازی سهام عدالت به دو صورت امکان‌پذیر است: مستقیم و غیرمستقیم. آزادسازی سهام عدالت در روش مستقیم به این معنی است که کاربران می‌توانند سهام خود را به‌صورت مستقیم مدیریت کنند؛ یعنی هر فرد شخصا مسئولیت خریدوفروش را برعهده می‌گیرد. در روش غیرمستقیم، افراد واجدشرایط که سهام عدالت دارند، مدیریت سهام خود را دراختیار شرکت‌های سرمایه‌گذاری استانی قرار می‌دهند تا این شرکت‌ها آن را خریدوفروش کنند.

طبق گفته‌های علیرضا صالح، رئیس سازمان خصوصی‌سازی کشور، مشمولان سهام عدالت تنها تا هشتم خرداد فرصت دارند تا سهام خود را به‌صورت مستقیم آزاد کنند و پس‌ازآن، امکان آزادسازی سهام عدالت به‌صورت مستقیم وجود نخواهد داشت. صالحی همچنین به این نکته اشاره کرده که مهلت ۳۰ روزه برای آزاسازی سهام عدالت به‌صورت مستقیم تمدیدپذیر نیست. افرادی که در این مهلت ۳۰ روزه سهام خود را به‌صورت مستقیم آزاد نکرده باشند، به‌صورت پیش‌فرض به‌صورت غیرمستقیم آزاد خواهد شد و مدیریت آن در دست شرکت‌های سرمایه‌گذاری استانی خواهد بود.

قدم اول برای آزادسازی سهام عدالت این است که ابتدا متقاضی این موضوع را بررسی کند که آیا مشمول دریافت سهام عدالت می‌شود یا خیر. برای بررسی این موضوع باید به سامانه‌ی سهام عدالت مراجعه کرد. در قدم اول، پس از موافقت با مقررات سامانه، کاربر به صفحه‌ی بعدی منتقل می‌شود.

در این صفحه، پس از واردکردن کد ملی و کپچا، سابقه‌ی کاربر بررسی و مشخص می‌شود که کاربر مشمول دریافت سهام عدالت است یا خیر. در‌صورتی‌که مشمول دریافت بودید، باید سایر مراحل برای آزادسازی سهام عدالت خود را به‌صورت مستقیم طی کنید. در این زمینه، آموزشی در سامانه‌ی سهام عدالت قرار گرفته است.

همان‌طورکه اشاره کردیم، سهام عدالت پرتفویی شامل ۴۹ شرکت است که ۳۶ شرکت در بورس حضور دارند و ۱۳ شرکت باقی‌مانده بورسی نیستند؛ از‌این‌رو، سهام‌داران نمی‌توانند هنوز درباره‌ی ۱۳ شرکت باقی‌مانده کنترلی داشته یا ازطریق سهام عدالت خود برای آن تصمیمی بگیرند. براساس اطلاعات پایگاه اطلاع‌رسانی سهام عدالت، ارزش کل شرکت‌های پرتفوی سهام عدالت تا ۲۴ اردیبهشت سال جاری، بیش از پنج‌میلیون‌میلیارد ریال است. گفتنی است هنوز مشخص نیست پس از آزادسازی سهام عدالت، سهام‌داران سهام چه شرکت‌هایی را به چه تعداد دراختیار خواهند داشت.

جدول اطلاعات مربوط به شرکت‌های پرتفوی سهام عدالت به‌روزرسانی در تاریخ ۱۳۹۹/۰۲/۲۴

*اعداد به میلیارد ریال است.

با حسابی سرانگشتی و با تقسیم ارزش پرتفوی سهام عدالت بر تعداد مشمولان در قید حیات که ۴۶/۵ میلیون نفر است، می‌توان به این نتیجه رسید که ارزش سبد سهام عدالت اختصاص‌یافته به هر شخص نزدیک به ۱۱۰ میلیون ریال یا ۱۱ میلیون تومان است.

پاسخ این پرسش منفی است و افراد نمی‌توانند برای دریافت سهام عدالت ثبت‌نام کنند. اگر به سامانه‌ی سهام عدالت متعلق به سازمان خصوصی‌سازی مراجعه کنید، پیامی درباره‌ی نبود امکان ثبت‌نام جدید برای سهام عدالت مشاهده می‌کنید که حاوی هشداری درباره‌ی سودجویی برخی افراد نیز از این موضوع می‌شود.