تاریکسازی تدریجی 2G: بحرانی که زیر پوست شبکه ارتباطی کشور در جریان است
در سکوت خبری و بدون اطلاعرسانی رسمی، طی هفتههای گذشته شمار زیادی از ماژولهای مخابراتی 2G که در پروژههای ملی و کاربردهای روزمره بهکار گرفته میشدند، از شبکه اپراتورها خارج شدهاند. این قطع دسترسی، خسارات جدی به بسیاری از کسبوکارها و صنایع وارد کرده و دستگاههایی را که سالها در بستر 2G فعال بودند، به ناگهان بلااستفاده کرده است.
این رخداد، فراتر از یک اختلال ساده، نشانهای از یک تغییر زیرپوستی اما بحرانی در زیرساختهای ارتباطی کشور است که عمق آن در حال حاضر به درستی درک نشده است.
ضربه به پروژههای ملی و زیرساختی؛ از کنتورهای هوشمند تا سامانههای پرداخت
ماژولهای 2G هنوز در بخش قابلتوجهی از تجهیزات IoT (اینترنت اشیا) در کشور به کار میروند. از ردیابهای خودرویی گرفته تا پوزهای سیار بانکی، کنتورهای برق هوشمند، دزدگیرها و حتی پروژههای ملی در حوزه مدیریت سوخت کشور.
از ردیابهای خودرو تا پوزهای سیار بانکی، کنتورهای برق هوشمند و... وابسته به ماژولهای 2G هستند
این فناوری، با وجود قدیمی بودن، به دلیل مصرف پایین انرژی، پوشش گسترده و هزینه تولید کم، به ستون فقرات بسیاری از این دستگاهها تبدیل شده بود. حالا با از کار افتادن ناگهانی، این اکوسیستم گسترده در معرض فروپاشی قرار گرفته است.
محسن عادلی، مدیر پلتفرم فنی سیسوگ، که از نزدیک با شرکتهای آسیبدیده در این ماجرا کار کرده، به زومیت میگوید: «ماجرا از آنجایی شروع شد که بعد از جنگ ۱۲ روزه اسرائیل و ایران، تعدادی از ماژولهای 2G بهصورت ناگهانی از کار افتادند. هیچ ارگان یا اپراتوری هم درباره علت این اتفاق توضیحی نداد.»
- نه آقای وزیر، اینترنت هنوز اینترنت نیست10 تیر 04مطالعه '3
- بریتانیا تا سال ۲۰۳۳ شبکههای 2G و 3G را غیرفعال میکند18 آذر 00مطالعه '3
- با اینترنت طبقاتی مخالفیم، «اما» هم ندارد11 تیر 04مطالعه '3
عادلی تأکید میکند که این اقدام نهتنها بدون هشدار قبلی انجام شده، بلکه حتی مشخص نیست دقیقاً در کدام استانها و با چه وسعتی اجرا شده است. «از گفتوگو و رایزنی با اپراتورها اینطور برمیآید که این دستور از نهادهای بالادستی صادر شده و ممکن است حتی کل شبکه 2G بهزودی خاموش شود.»
ابهامات فنی و امنیتی؛ توجیهی برای یک تصمیم پرهزینه
یکی از توجیههای غیررسمی برای این قطع ارتباط، مسائل امنیتی اعلام شده است. ظاهراً برخی ماژولها قابلیت رمزنگاری بین دستگاه و BTS (پایگاه فرستنده و گیرنده) را ندارند. این ماژولها ممکن است از پروتکلهای رمزنگاری قدیمی و آسیبپذیر مانند A5/0، A5/1 یا A5/2 استفاده کنند یا اصلاً قابلیت رمزنگاری را فعال نکرده باشند.
هیچ ارگان یا اپراتوری درباره علت از کار افتادن ماژولهای 2G توضیح نداده است
غیرفعال کردن این پروتکلها، اگرچه با هدف افزایش امنیت شبکه و جلوگیری از شنود مکالمات و دادهها صورت میگیرد، اما اجرای ناگهانی آن بدون اطلاعرسانی، اکوسیستم IoT را به شوک فرو برده است.
فعالان صنعت IoT معتقدند این تصمیم باید تدریجی، اطلاعرسانیشده و با همکاری با کسبوکارها اجرا میشد. در جهان، فرایند خاموشسازی شبکههای قدیمی (مانند 2G و 3G) یک روند برنامهریزی شده و چندساله است.
اپراتورهای مخابراتی در کشورهایی مانند آلمان، استرالیا و آمریکا، با انتشار برنامههای زمانی دقیق، به شرکتها و کاربران فرصت میدهند تا دستگاههای خود را به فناوریهای جدیدتر مانند 4G، LTE-M و NB-IoT مهاجرت دهند. عادلی میگوید:
شما وقتی از یک شرکت یک ردیاب میخرید و آن ردیاب بدون هیچ هشدار یا دلیلی از کار میافتد، چه پاسخی دارید که بشنوید؟ اکوسیستمی از شرکتها و تولیدکنندگان و مصرف کنندگان ایرانی ضربه خوردند و مشکل اینجاست که حتی نمیدانند از کجا این ضربه را خوردند و چرا.- محسن عادلی، مدیر پلتفرم فنی سیسوگ
این تصمیم باید تدریجی، اطلاعرسانیشده و با همکاری با کسبوکارها اجرا میشد
او همچنین اضافه میکند که سیمکارتهایی که در دستگاههای IOT بهکار میروند، معمولاً مصرف دیتای پایینی دارند و به همین دلیل «برای اپراتورها از نظر اقتصادی جذاب نیستند». ممکن است همین نگاه هم باعث شده باشد این کاربران بهعنوان اولویت پایینتر تلقی شوند و هیچگاه پاسخ مناسبی به دغدغههای آنها داده نشود.
ضربه به شبکه پرداخت و بازگشت به عصر پول نقد
قطعی ماژولهای 2G به اکوسیستم پرداخت الکترونیکی کشور نیز آسیب زده است. طبق گزارشی که چندی پیش راه پرداخت منتشر کرد، ۲ میلیون دستگاه کارتخوان در کشور بر بستر 2G فعالیت میکنند.
این دستگاهها، که غالباً در مناطق محروم و روستایی فعال هستند، به دلیل نیاز به پوشش گسترده و پایدار، از این فناوری قدیمی بهره میبرند. قطع این شبکه میتواند کل سیستم پرداخت را دچار بحران کند و در این مناطق، منجر به بازگشت بازار به پول نقد و افزایش شفافیتگریزی شود.
مدیرعامل یکی از شرکتهای پرداخت نیز به رسانهها گفته است: «سیمکارتهای ایرانسل تقریباً بهطور کامل قطع شدهاند. همراه اول و اپراتورهای دیگر هم با ضعف شدید مواجهاند.» وی با هشدار نسبت به تبعات اقتصادی قطع گسترده شبکه 2G میگوید که «نه ظرفیت جایگزینی در کوتاهمدت داریم، نه بودجه لازم برای نوسازی این زیرساخت.»
جایگزینی ماژولهای 2G با نمونههای جدیدتر نیازمند تغییر سختافزار، هزینه بالا و زمانبر است
برای درک بهتر ابعاد این بحران، باید به این نکته توجه کرد که جایگزینی ماژولهای 2G با نمونههای جدیدتر مانند LTE-M یا NB-IoT، نیازمند تغییر سختافزار، هزینه بالا و زمانبر است. این فرایند نه تنها برای تولیدکنندگان داخلی، بلکه برای سازمانهای دولتی که کنتورهای هوشمند برق و آب را بر بستر 2G نصب کردهاند، یک چالش بزرگ محسوب میشود.
ضرورت شفافیت و همکاری: درسهایی از تجربه جهانی
فعالان این حوزه خواستار آن هستند که پیش از هر گونه اقدام مشابه، هماهنگی بین اپراتورها، کسبوکارها و نهادهای نظارتی و امنیتی وجود داشته باشد.
در بسیاری از کشورهای پیشرفته، فرایند خاموشسازی (Sunsetting) یک شبکه قدیمی با همکاری نزدیک بین تمام ذینفعان انجام میشود. اپراتورها در این کشورها، برنامههای تخفیف یا یارانهای برای تسهیل مهاجرت به فناوریهای جدید ارائه میدهند.
عادلی پیشنهاد میکند که در آینده، اگر ماژولهایی مشکوک به ضعف امنیتی هستند، شرکتها بتوانند با ارائه لیست IMEI و تعهد امنیتی، همچنان از آنها استفاده کنند. او هشدار میدهد:
امروز قسمتی از 2G خاموش شد؛ فردا شاید تمام این شبکه بهصورت یکپارچه و یا هر چیز دیگری. وقتی هیچکس پاسخگو نیست، کسبوکارها چطور برنامهریزی کنند؟- محسن عادلی، مدیر پلتفرم فنی سیسوگ
این رخداد، زنگ خطری جدی برای آینده اینترنت اشیا در ایران است. مدیریت ناگهانی و غیرشفاف زیرساختهای کلیدی، نه تنها به اقتصاد دیجیتال کشور ضربه میزند، بلکه اعتماد به نهادهای مسئول و ثبات شبکههای ارتباطی را نیز زیر سوال میبرد.
این بحران، بار دیگر نیاز به یک نقشه راه جامع و شفاف برای توسعه و نگهداری زیرساختهای مخابراتی کشور را آشکار میسازد. بدون چنین برنامهریزی استراتژیکی، آیندهی اقتصاد دیجیتال ایران در هالهای از ابهام باقی خواهد ماند.