گزارش آینده‌نگاری فناپ؛ فرار از تهدید امنیت غذایی در عصر دیجیتال

ایران از نظر امنیت غذایی هنوز وارد وضعیت بحرانی نشده اما چالش‌های کوچک و بزرگ بسیاری تردید درباره آینده تاب‌آوری غذایی را بیشتر می‌کند؛ چالش‌هایی مثل نبود مدیریت صحیح منابع آب و کشاورزی ناپایدار و از طرف دیگر چالش مهم تغییر اقلیم و جنگ و ناآرامی‌ها در منطقه. در این شرایط فناوری‌های نو چطور می‌تواند ما از این تهدید نجات دهد؟

شرکت فناپ با انتشار گزارش آینده‌نگاری «امنیت غذایی؛ تهدیدهای امروز، فرصت‌های فردا» به این سوال پاسخ داده و سناریوهای مختلف طرح کرده و می‌گوید فناوری و نوآوری قدرتمندترین ابزار است. این گزارش می‌گوید در شرایطی که ایران در عرصه‌های گوناگون حکمرانی - از اقتصاد تا محیط زیست، سیاست، فناوری و فرهنگ – به‌صورت همزمان ناپایدار و آسیب‌پذیر شده است «نظام حمکرانی ایران در نقطه‌ای ایستاده که حتی اگر بتواند هر یک از بحران‌ها را مدیریت کند، کار بسیار دشواری در پیش دارد».

سورنا ستاری، رئیس هیأت مدیره هلدینگ امنیت غذایی پاسارگاد در مقدمه این گزارش می‌نویسد:

نتایج بررسی تجربیات کشورهای موفق نشان می‌دهد دستیابی به امنیت غذایی و کشاورزی، تنها از مسیر نفوذ علم و فناوری در طول زنجیره‌ی ارزش و توسعه‌ی اکوسیستم نوآوری و فناوری ممکن است. استفاده از فناوری‌های نوین مانند هوش مصنوعی، اینترنت اشیا، و سیستم‌های هوشمند کشاورزی می‌تواند به بهینه‌سازی فرایندهای تولید، حفظ کیفیت و ایمنی غذا و کاهش ضایعات مواد غذایی کمک کند.

در این گزارش اثر فناوری بر کشاورزی در چهار دوره‌ی زمانی تحول صنعت (از قرن ۱۸ تاکنون) اینطور تصویر شده است:

این‌ موارد، فایده‌های کلیدی سامانه‌های آنلاین زنجیره‌ی تأمین است:

• کاهش نیاز به سرمایه‌ی اولیه در تأمین کالا و تجهیزات
• کاهش واسطه‌ها در زنجیره‌ی تأمین
• کاهش قیمت محصول نهایی
• افزایش شفافیت داده‌های مالی و غیرمالی در زنجیره‌ی تأمین
• کمرنگ کردن انحصار واسطه‌ها در زنجیره‌ی تأمین غذا
• شفافیت و کاهش تقلب
• کاهش اتلاف غذا

بسیاری از کشورهای منطقه در حال تدوین برنامه‌هایی برای حمایت از تولید غذای سالم، در دسترس و کافی، افزایش تولید کشاورزی و فراورده‌های غذایی، افزایش امنیت زیستی، کاهش تلفات و ضایعات مواد غذایی، ایمنی غذا و ... هستند اما بررسی گزارش فناپ نشان می‌دهد در روزهایی که انقلاب صنعتی چهارم در حال پیشروی است و بازیگران صنعت کشاورزی و غذا در جهان، به استقبال از نوآوری‌های فناورانه رفته‌اند، قاره‌ی آسیا کمترین میزان استفاده از فناوری‌های حوزه کشاورزی را دارد.

این بررسی نشان می‌دهد ۸۱ درصد از مالکان کشاورزی در جهان، هم‌اکنون (یا در افق دوساله) درحال به‌کارگیری فناوری کشاورزی هستند. بنابراین کلان‌مالک‌ها، بیش از سایر کشاورزان از فناوری‌های این حوزه استقبال می‌کنند. ضمن اینکه در حال حاضر ۵۰ درصد از کشاورزان حاضر نیستند هیچ هزینه‌ای برای استقرار فناوری در کسب و کار خود انجام دهند و به‌طور کلی کشاورزان قاره آسیا، کمترین میزان بهره‌گیری از فناوری‌های کشاورزی را در جهان دارند.

با توجه به این آمار توجیه و قانع‌ کردن کشاورزان نسبت به خرید فناوری و اطمینان دادن به آن‌ها به بازگشت سرمایه، بزرگ‌ترین چالش بنگاه‌های فناوری‌های کشاورزی است.

فناپ در این گزارش کشاورزی دقیق را «گونه‌ای از کشاورزی که تمرکز آن بر استفاده از فناوری‌های داده‌محور برای افزایش دقت است» تعرف می‌کند و می‌گوید که «ذخیره‌سازی ابری، پردازش ابری، همزاد دیجیتال، اتوماسیون کشت، نرم‌افزارهای مدیریت کشاورزی، سنجش از راه دور و اینترنت اشیا، از مهمترین فناوری‌های مورد استفاده برای کشاورزی دقیق است».

• ذخیره‌سازی و پردازش داده‌های کشاورزی روی سرورهای ابری به‌عنوان مهم‌ترین زیرساخت فناوری کشاورزی
• فناوری همزاد دیجیتال برای شبیه‌سازی مکان‌های کشت در فضای دیجیتال سه‌بعدی
• اتوماسیون کشت یا فناوری جایگزینی سرمایه انسانی با ربات‌ها در فرایند تولید غذا
• نرم‌افزار/اپلیکیشن‌های مدیریت کشاورزی و کمک به تصمیم‌گیری داده‌محور
• سنجش از راه دور با ماهواره، هواپیما و پهپاد برای تشخیص و نظارت بر ویژگی‌های فیزیکی زمین و اندازه‌گیری میزان بازتاب نور
• اینترنت اشیا که به وسیله آن می‌توان شبکه‌ای از حسگرها و عملگرها را در خاک، زمین‌های کشاورزی، دستگاه‌ها و تجهیزان و محیط آن به هم وصل کرد و تحت شبکه اینترنت، داده‌های گردآوری‌شده را تحلیل کرد. البته اینترنت اشیا برای عملکرد بهتر به زیرساخت‌های پردازشی و ارتباطی نیاز دارد.

فناپ در بررسی خود رد پای غول‌های فناوری را در کشاورزی دنبال کرده و به شرکت‌های بزرگ و کوچک رسیده است؛ از جمله این نا‌م‌های مشهور و پروژه‌هایشان:

• پلتفرم ابری کراپین کلاود/ گوگل
• اپلیکیشن لیکوئید پرپ و پروژه فودتراست/ IBM
• پلتفرم MTC، چت‌بات تخصصی اگ‌بات، پلتفرم مدیریت داده آژور و خدمات فناوری کشاورزی/ بایرمایکروسافت
• توسعه دوربین‌های Camera Depth D455 RealSense برای جبران کاستی‌های GPS/ اینتل
• پروژه‌های راکوتن‌فارم و راکوتن اگریکالچر برای کمک به کشاورزان/ راکوتن
• ساخت بزرگترین بانک بذر دیجیتال/ تنسنت
• پروژه بزرگ AWS با خدماتی برای کشاورزی دقیق و مدرسه فناوری کشاورزی / آمازون

جدول زیر مثالی از راهکارهای دیجیتال در زنجیره‌ی تأمین کشاورزی و به‌طور ویژه بخش تولید است.

این گزارش در بخشی دیگر نیم‌نگاهی به وضعیت ایران داشته و چالش‌های امنیت غذایی را برشمرده است.

یک. قرارگیری در وضعیت هم‌آیندی بحران‌ها

ریشه‌ها و پیامدهای مسئله‌ی امنیت غذایی در همه‌ی عرصه‌ها پررنگ است. برای نمونه، به‌دلیل مشکلات اقتصادی، بسیاری از کشاورزان ترجیح می‌دهند سرمایه‌ی خود را از زنجیره‌ی تأمین غذا خارج کرده و درنتیجه، کسب‌وکارشان به نسل بعد منتقل نخواهد شد. از سویی دیگر، افزایش سوءتغذیه، تحمیل‌کننده‌ی هزینه‌های سنگین به نظام درمانی کشور خواهد بود. و مهم‌تر از همه، مسئله‌ی امنیت غذایی، در واقع بخشی از مسئله‌ی بزرگ‌تر امنیت ملی است.

از نگاه نویسندگان این گزارش درحالی‌که سهم بخش کشاورزی از تولید ناخالص ملی، نزدیک به ۱۱ درصد است، سهم این بخش از جذب سرمایه، فقط ۳.۵ درصد است. «این یعنی میل به سرمایه‌گذاری در بخش کشاورزی، بسیار کمتر از میزان سهم این بخش به‌عنوان یک بازیگر جدی در اقتصاد کشور است.»

سه. بحران آب

اگر کشوری ۱۷۰۰ مترمکعب آب به ازای هر نفر در سال داشته باشد، از نظر منابع آبی مشکلی ندارد. ایران در سال ۱۳۹۱ از این عدد عبور کرد و وارد بحران آب شد. برآورد می‌شود این سرانه در سال ۲۰۵۰ در ایران به فقط به ۵۰۰ مترمکعب برسد. به استناد گفت‌وگوهای پدیدآورندگان این گزارش با بخشی از کشاورزان در ماه‌های اخیر، نگرانی اصلی کشاوزان درباره‌ی آینده‌ی وضعیت غذای کشور، بحران آب است.

چالش‌های بعد از این سه مورد، کامل‌نبودن زنجیره‌ی تأمین غذا، ناپایداری ضریب خودکفایی انرژی، حکمرانی نامناسب آب، پایین‌بودن کیفیت خاک، تغییر اقلیم و... است.

در حال حاضر این که صنایع تا چه اندازه، در چه مقیاسی و با چه سرعتی مقاومت را کنار بگذارند و خود را با فناوری‌های نوین سازگار کنند، مبهم است و از طرف دیگر با توجه به افت‌وخیزهای سیاسی-اقتصادی کشورها، میزان و چگونگی همکاری کشورها برای کاهش اثر تغییر اقلیم و مهار پیامدهای آن در صنعت کشاورزی و غذا هم محل ابهام است. از همین رو، در این گزارش آینده‌نگاری برای مواجهه با بحران، چهار سناریو در نظر گرفته شده است.

• سناریوی ۱: پایداری در لبه پرتگاه

در این آینده، فناوری‌های پیشرفته‌ی کشاورزی چندان مورد استفاده قرار نمی‌گیرند و همکاری‌های بین‌المللی برای کاهش اثر تغییر اقلیم نیز ضعیف است. در نتیجه، جهان از پس چالش‌های تأمین پایدار غذا برنمی‌آید، ناامنی غذایی گسترش می‌یابد و محیط زیست با آسیب‌های بیشتری روبه‌رو می‌شود.

• سناریوی ۲:ویرانشهر فناوری

در این آینده از فناوری‌های پیشرفته‌ی کشاورزی استقبال می‌شود اما همکاری‌های بین‌المللی ضعیف است. در نتیجه، چالش‌های محیط زیستی همچنان ادامه می‌یابند، ناامنی غذایی همچنان باقی مانده و ناآرامی‌های اجتماعی نیز پررنگ است.

• سناریوی ۳: انقلاب سبز

در این آینده، با وجود سازگاری اندک فناوری‌های پیشرفته‌ی کشاورزی، همکاری‌های بین‌المللی به قوت خود ادامه می‌یابد. در نتیجه، کشاورزی پایدار مورد توجه قرار می‌گیرد و حفاظت از محی زیست، حفظ تنوع زیستی، و تجربه‌های کشاورزی تاب‌آور، در مرکز توجه سیاست‌ها جای می‌گیرد. انتظار می‌رود در این حالت، امنیت غذایی تا اندازه‌ی قابل‌قبولی تأمین شود.

• سناریوی ۴: هم‌زیستی پایدار

در این آینده، هم فناوری‌های کشاورزی جایگاه خود را پیدا کرده‌اند و هم همکاری‌های بین‌المللی برای مهار تغییر اقلیم در جریان است. در نتیجه، نظام غذا به صورتی پربازده و پایدار کار می‌کند، امنیت غذایی تأمین می‌شود و به محیط زیست نیز آسیب اندکی وارد می‌شود.

این گزارش از یک سو به صنعت کشاورزی و غذا پیامی آشکار می‌دهد و از سوی دیگر خطاب به زیست‌بوم اقتصاد دیجیتال می‌گوید:‌ «تامین امنیت ‌غذایی کشور، نیازمند نقش‌آفرینی جدی بنگاه‌های توسعه‌دهنده فناوری و همراهی و همکاری سایر ذی‌نفعان به‌ویژه بازیگران کلیدی صنعت کشاورزی و غذا در کشور است.»