راهنمای رصد آسمان شب، اسفند ۱۴۰۰

شاید تماشای آسمان شب از میان آلودگی نوری شهر‌ها را غیرممکن بدانید؛ ولی باید یادآوری کنیم که هنوز پدیده‌هایی وجود دارند که می‌توانید از آن‌ها لذت ببرید و برای دقایقی از تنش‌های روزمره فاصله بگیرید.

برای تماشای بسیاری از این رویدادها، به ابزار گران‌قیمت نیاز ندارید و کافی است دست‌کم ۱۵ دقیقه پیش از شروع رصد به پشت‌بام یا هر فضای باز دیگری بروید تا چشم‌هایتان به شرایط تاریکی عادت کند. حتی اگر با صورت‌های فلکی و جهت‌یابی در آسمان شب آشنایی ندارید، جای نگرانی نیست؛ چراکه اپلیکیشن‌های نقشه‌ی آسمان برای گوشی‌های هوشمند با استفاده از حسگرهای موجود در این گجت‌ها، پس از تایپ نام هدف مدنظر، شما را به‌سمت آن هدایت می‌کنند. بسیاری از این اپلیکیشن‌ها به قابلیت دید شب مجهز هستند تا با تبدیل تمام نور‌های موجود در صفحه‌نمایش به رنگ قرمز، به حفظ سازگاری چشم‌های شما با تاریکی کمک کنند.

هم‌زمان با افزایش سریع طول روز‌ها و نزدیک شدن به نوروز، آسمان اسفند گوشه‌هایی از نمایش شگفت‌انگیز سیارات منظومه شمسی در بهار سال آینده را برایمان رو می‌کند. در ادامه مهم‌ترین رویداد‌های رصدی این ماه را با هم مرور می‌کنیم.

در سپیده دم ۲ اسفند، سیاره زهره به بیشترین ارتفاع خود در افق صبحگاهی می‌رسد و در زمان طلوع خورشید، تقریباً ۲۵ درجه از افق فاصله دارد. این بهترین زمان برای رصد این سیاره در افق صبحگاهی است. می‌توانید زهره را در این روز از حدود ساعت ۴:۳۰ بامداد تا ۳۰ دقیقه پیش از طلوع آفتاب در افق شرقی مشاهده کنید. پیدا کردن زهره کار دشواری نیست‌‌؛ پس از ماه، پرنور‌ترین چیزی که در آسمان می‌بینید، سیاره زهره است.

بامداد ۱۱ اسفند، سیاره‌های عطارد و زحل به فاصله کمتر از یک درجه‌ای از یکدیگر می‌رسند و می‌توان آن‌ها را در میدان دید تلسکوپی در کنار هم مشاهده کرد. ولی نزدیکی آن‌ها به خورشید، رصدشان را بسیار دشوار می‌کند. ۳۰ دقیقه پیش از طلوع خورشید، ارتفاع آن‌ها در افق فقط ۴ درجه است که تماشای این مقارنه را از رصدگاهی بدون افق کاملاً باز، عملا غیرممکن می‌کند. حتی در رصدگاه مناسب نیز روشنایی گرگ‌ومیش مانعی جدی برای رصد آن‌ها است. اگر می‌خواهید توانایی خود در رصد را به چالش بکشید، می‌توانید از این فرصت استفاده کنید.

ماه نو در ساعت ۲۱:۰۶ چهارشنبه ۱۱ اسفند اتفاق می‌افتد ولی تقریباً در هیچ نقطه‌ای از سیاره زمین قابل رؤیت نیست.

در غروب روز پنجشنبه ۱۲ اسفند، رصد هلال ماه از ایران همچنان دشوار است و در شرایط رصدی ایدئال و در صورت وجود افق بدون موانع زمینی، تا ۴۰ دقیقه پس از غروب خورشید می‌توان هلال باریک ماه را جستجو کرد.

جمعه ۱۳ اسفند، هلال ماه نو در سراسر ایران با چشم غیرمسلح به آسانی دیده می‌شود.

در صبحگاه ۲۵ اسفند، همسایه‌های زمین در منظومه شمسی به ملاقات هم می‌روند. مریخِ سرخ‌فام در این روز تقریباً ۴ درجه در آسمان از سیاره درخشان زهره فاصله دارد و سمت راست و کمی پایین‌تر از آن دیده می‌شود.

برای دیدن این مقارنه می‌توانید از دو ساعت تا ۴۵ دقیقه پیش از طلوع آفتاب، به افق جنوب شرقی نگاه کنید.

اعتدال بهاری لحظه آغاز فصل بهار در نیمکره شمالی است. نقطه اعتدال بهاری در آسمان، محل تقاطع مسیر خورشید و استوای آسمان است که مبدا دستگاه مختصات استوایی نیز انتخاب شده است.

این نقطه حدود ۳ هزار سال پیش و در زمان تمدن بابلِ نو که برج‌های ۱۲ گانه ابداع شدند، در صورت فلکی حَمَل یا برّه قرار داشت و به‌همین‌دلیل، امروزه «نقطه‌ی اَوّلِ حَمَل» نیز نامیده می‌شود. ولی اکنون به دلیل حرکت تقدیمی زمین، خورشید در لحظه اعتدال بهاری در صورت فلکی حوت یا ماهی قرار دارد.

در این روز از سال، طول روز و شب در تمام سیاره زمین برابر و ۱۲ ساعت است. همچنین خورشید در این روز دقیقاً از جهت شرق طلوع می‌کند و دقیقاً در جهت غرب به زیر افق می‌رود.

نقشه اتحادیه بین‌المللی ستاره‌شناسی و مجله Sky&Telescope از صورت فلکی دوپیکر (ترجمه به فارسی از زومیت)

برای مشاهده نقشه اصلی بصورت PDF، روی تصویر کلیک کنید.

صورت فلکی دوپیکر یک صورت فلکی زمستانی است و بهترین زمان برای مشاهده آن از دی تا پایان فروردین است؛ ولی به جز بازه زمانی خرداد تا میانه مرداد، می‌توان آن را در ساعات متفاوت شب مشاهده کرد.

این صورت فلکی از هر دو نیمکره زمین به جز عرض‌های جغرافیایی پایین‌تر از ۷۰- درجه دیده می‌شود. دو ستاره پرنور این صورت فلکی یعنی کاستور و پولِکس، یافتن آن را آسان می‌کنند.

بهترین راهنما برای پیدا کردن آن‌ها، ترسیم خط فرضی از ستاره رِجل الجبار (پای صورت فلکی شکارچی) به ستاره نِظام (ستاره میانی کمربند شکارچی) و امتداد آن است. همچنین می‌توان از صورت فلکی خرس بزرگ (دبّ اکبر) کمک گرفت و خطی فرضی از ستاره مَغرِز به ستاره مَراق متصل کرد و آن را تا رسیدن به کاستور و پولکس ادامه داد.

دوپیکر (جوزا، Gemini) یکی از صورت‌های فلکی کهن آسمان است. دوپیکر از صورت‌های فلکی دوازده‌گانه دایرةالبروج است که خورشید از میان آن‌ها عبور می‌کند. به‌همین‌دلیل، از دیرباز مورد توجه ستاره‌شناسان بوده است.

نخستین شواهد استفاده از این تصویر برای مجموعه‌ای از ستارگان آسمان، متعلق به عصر برنز میانی و لوح‌های خشتی بابِلی با قدمت بیش از ۳۱۰۰ سال است. در تمدن سومر و تمدن‌های تأثیر پذیرفته از آن، دو ستاره پرنور صورت فلکی امروزی دوپیکر، صورت فلکی «دو قلو‌های بزرگ» را می‌ساختند (به خط میخی سومری:𒀯𒈦𒋰𒁀𒃲𒃲 خوانده می‌شود: مول-ماش-تاب-با-گال-گال، از چپ به راست به معنی، ستاره[های]-دو قلو-دو-تقسیم کردن-بزرگ-بزرگ).

ستاره سمت چپ «لوگال-ایر-را» و ستاره سمت راست «مِش-لام-تا-ئِه-آ» نامیده می‌شدند. این دو، ایزدان پایین رتبه‌ای بودند که نگهبانانِ در‌ها و به‌طور خاص، نگهبانان در‌های جهان زیرین بودند و مردگان را در زمان ورود، تکه‌تکه می‌کردند. البته این به معنی وجود دیدگاه منفی به آن‌ها نبوده است. شواهدی از دوره آشوری نو یافت شده که مردم لوح‌های کوچکی از این دو ایزد را در ورودی خانه‌های خود دفن می‌کرده‌اند تا محل زندگی خود را از ورود شیاطین و سارقان محافظت کنند.

(چپ) لوگال‌ایررا و مش‌لام‌تائه‌آ در طرحی ترسیم شده از روی نقوش بین‌النهرین باستان و (راست) نام آن‌ها در کتیبه‌ای به خط میخی آشوری. ترجمه نام‌ها کلمه‌به‌کلمه بوده و معنی مورد استفاده آن‌ها نیست. لوگال‌ایررا (معمولاً بصورت لوگال‌گیررا نوشته می‌شده) به معنی «پادشاه توانا» است و مش‌لام‌تائه‌آ یعنی «آن‌که از مش‌لام (نام معبدی کهن یا درخت بادام) برخاسته».

این صورت فلکی صدها سال بعد به فرهنگ یونان باستان وارد شد و به شخصیت‌های اسطوره‌ای دو قلو‌های کاستور و پولِکس (پولیدِئوسِس) نسبت داده شد. کاستور و پولکس دو قلو‌های ناتنی بودند که مادرشان لِدا، ملکه اسپارت بود. ولی کاستور فرزند تیندارِئوس پادشاه اسپارت بود درحالی‌که پدر پولکس، زِئوس، فرمانروای خدایان بود. به‌همین‌دلیل، کاستور میرا ولی پولکس فناناپذیر شد. این دو به ترتیب در سوارکاری و بوکس مشهور بودند و در نبرد‌ها و سفر‌های حماسی بسیاری شرکت کردند.

تندیس‌های کاستور و پولکس در ورودی پیاتزا دِل کَمپیدولیو، رم، ایتالیا

در نهایت کاستور در نبردی کشته شد. زئوس دو انتخاب پیش روی پولکس قرار داد؛ یا تمام زمان خود را در کوه اُلِمپ (اقامتگاه خدایان) سپری کند یا نیمی از جاودانگی خود را به برادرش منتقل کند. او راه دوم را برگزید و از آن پس هر دو، نیمی از سال را در المپ و نیم دیگر را در هادِس (جهان زیرین و مرگ) می‌گذراندند. در نهایت آن‌ها به دو ستاره پرنور صورت فلکی جِمینای (Gemini) تبدیل شدند.

صورت فلکی دوپیکر ۸۵ ستاره قابل مشاهده با چشم غیرمسلح دارد. در ادامه به معرفی بعضی از آن‌ها می‌پردازیم.

کاستور

آلفا دوپیکر یا کاستور دومین ستاره پرنور صورت فلکی دوپیکر پس از پولکس و بیست و چهارمین ستاره پرنور آسمان شب است. قدر ظاهری آن در آسمان ۱٫۶+ است و به رنگ آبی دیده می‌شود. ولی در واقع کاستور یک سامانه ستاره‌ای ۶گانه متشکل از ۳ گروه دوتایی است. این سامانه تقریباً ۵۱ سال نوری از زمین فاصله دارد.

پولِکس

بِتا دوپیکر یا پولکس با قدر ۱٫۱۴+، درخشان‌ترین ستاره در صورت فلکی دوپیکر و هفدهمین ستاره پرنور آسمان است. برخلاف کاستور، پولکس ستاره‌ای یگانه است که سوخت هیدروژن خود را به پایان رسانده و به غول نارنجی تبدیل شده است. این ستاره ۳۴ سال نوری از زمین فاصله دارد و نزدیک‌ترین ستاره غول به منظومه شمسی است. جرم آن ۲ برابر جرم خورشید و شعاع آن ۹ برابر شعاع خورشید است. در سال ۲۰۰۶، وجود سیاره‌ای با جرم دست کم ۲٫۳ برابر جرم سیاره مشتری و دوره گردش مداری ۵۹۰ روز، پیرامون پولکس تأیید شد.

وَسَط

ستاره دِلتا دوپیکر یا وَسَط، ستاره‌ای زرد-سفید در فاصله ۶۰ سال نوری از زمین است که با قدر ۳٫۵+ در آسمان می‌درخشد. این ستاره فقط ۰٫۲ درجه با دایرةالبروج فاصله دارد و خورشید، ماه و گاهی سیارات از مقابل آن عبور می‌کنند. کلاید تامبا، در سال ۱۹۳۰ سیاره کوتوله پلوتو را در فاصله ۰٫۵ درجه‌ای ستاره وسط کشف کرد. از این ستاره به دلیل قرارگیری در مسیر حرکت اجرام منظومه شمسی، برای محاسبه شکل و ابعاد سیارک‌هایی که از مقابل آن عبور می‌کنند، استفاده می‌شود.

ستاره وسط ۱٫۱ میلیون سال آینده به فاصله ۶٫۷ سال نوری از خورشید خواهد رسید.

خوشه ستاره‌ای باز M35

خوشه مِسیه ۳۵ یا M35، یک خوشه ستاره‌ای باز در صورت فلکی دوپیکر است که ۲۸۰۰ سال نوری از زمین فاصله دارد. این خوشه در پهنه‌ای به اندازه ماه کامل در آسمان گسترده شده است. قدر مجموع آن ۵٫۳+ است و در آسمانی تاریک با چشم غیرمسلح دیده می‌شود.

ستاره‌های آبی در سمت چپِ مرکز تصویر متعلق به خوشه M35 هستند.

سحابی اسکیمو (NGC 2392)

سحابی اسکیمو، یک سحابی سیاره‌ای در صورت فلکی دوپیکر است. نام آن برگرفته از شکل ظاهریش است که سر یک اسکیمو به همراه کلاهی از جنس خَز را تداعی می‌کند. این سحابی از لایه‌های پوسته خارجی ستاره‌ای مشابه خورشید ایجاد شده که در پایان زندگی ستاره، توسط باد‌های قدرتمند به فضا پرتاب شده‌اند. این سحابی نخستین بار توسط ویلیام هرشل، ستاره‌شناس مشهور انگلیسی و کاشف سیاره اورانوس، در سال ۱۷۸۷ کشف شد. سحابی اسکیمو ۶۵۰۰ سال نوری از زمین فاصله دارد و می‌توان آن را در ۲٫۵ درجه‌ای شرق ستاره وسط پیدا کرد.

بارش شهابی جوزایی یکی از دو بارش شهابی پربار هر سال است. کانون این بارش در آسمان، صورت فلکی دوپیکر است و هر ساله در شب ۲۳ یا ۲۴ آذر به اوج فعالیت خود می‌رسد. اگر از منطقه‌ای دور از آلودگی نوری تماشاگر این بارش باشید، می‌توانید حدود ۱۲۰ شهاب در هر ساعت ببینید.

شهاب‌های این بارش از برخورد ذرات بجا مانده از سیارک «۳۲۰۰ فایتون» با جو زمین ایجاد می‌شوند. این سیارک هر ۱٫۴ سال یکبار مدار خود دور خورشید را می‌پیماید و به‌همین‌دلیل، ذرات ایجاد کننده بارش شهابی به سرعت جایگزین می‌شوند و نرخ ساعتی شهاب‌ها (ZHR) تقریباً ثابت باقی می‌ماند. ذرات به جا مانده از سیارک فایتون درشت‌تر از ذرات سایر بارش‌های شهابی هستند و همچنین با سرعت کمتری نسبت به بارش‌های دیگر به جو زمین برخورد می‌کنند. این دو دلیل باعث می‌شوند شهاب‌های بارش جوزایی پرنور‌تر و کند‌تر باشند و درنتیجه ساده‌تر دیده شوند.

اگر به مقاله‌های راهنمای رصد آسمان شب علاقه دارید، دیدگاه خود را برای بهترشدن آن با زومیت به‌اشتراک بگذارید.