پنج ساختار زمین‌شناختی عجیب در منظومه‌ شمسی

وقتی از ویژگی‌های زمین‌شناختی خارق‌العاده صحبت می‌کنیم، اغلب اوقات زمین را بهاد می‌آوریم؛ اما ساختارهای عجیب زیادی در دنیاهای دیگر وجود دارند که می‌توانند الهام‌بخش باشند. در این مطلب، به پنج ساختار زمین‌شناختی عجیب منظومه شمسی (به‌جز زمین) اشاره می‌کنیم.

والس مارینریس مریخ با سه‌هزار کیلومتر طول و صدها کیلومتر عرض و هشت کیلومتر عمق بزرگ‌ترین دره در منظومه شمسی است. این دره احتمالا براثر گسیختگی به‌وجود آمده است؛ چراکه وقتی منطقه آتشفشانی مجاور آن موسوم به تارسیس به‌سمت بالا متورم شد، در‌حدود سه‌میلیارد سال پیش عمق و عرض آن بر‌اثر مجموعه‌ای از سیلاب‌ها افزایش یافت.

نمای توپوگرافی با کد رنگی از والس مارینریس در ارتفاع پنج‌هزارکیلومتری از سطح مریخ (چپ). این تصویر را دوربین کاوشگر مارس اکسپرس آژانس فضایی اروپا ثبت کرده است (راست)

در دهه ۲۰۳۰ با رسیدن دو کاوشگر ناسا و یک کاوشگر از آژانس فضایی اروپا به زهره، اطلاعات بیشتری از این سیاره به‌دست خواهیم آورد. زهره تقریبا هم‌اندازه و هم‌جرم و هم‌چگالی با زمین است؛ به‌همین‌دلیل، بسیاری از زمین‌شناسان را گیج کرده که چرا مانند زمین تکتونیک‌های صفحه‌ای ندارد و چرا فعالیت‌ آتشفشانی‌اش اندک است. افزون‌براین، این پرسش مطرح می‌شود که گرمای شدید این سیاره از کجا سرچشمه می‌گیرد؟

برخی ویژگی‌های زمین‌شناختی زهره آشنا به‌نظر می‌رسند. برای مثال، حاشیه شمالی ارتفاعات اودا رجیو (Ovda Regio) الگویی چین‌مانند دارد که به رشته‌‌کوه‌های آپالیشین زمین شباهت دارد که نتیجه برخورد بین دو قاره است.

کوهستان‌های چین‌دار در منطقه اودا رجیو، زهره. تصویر کوچک‌تر رشته‌‌کوه‌های آپالیشین زمین را نشان می‌دهد

حو‌‌‌ضه کالوریس (Caloris) عطارد با قطر ۱،۵۵۰ کیلومتر و آتشفشانی انفجاری در آن، سومین ساختار عجیب منظومه شمسی است. این حوضه در‌حدود ۳/۵ میلیارد سال پیش براثر برخوردی سیارکی شکل گرفت و خیلی زود مملو از گدازه‌های آتشفشانی شد. مجموعه‌ای از فوران‌های انفجاری حفره‌هایی کیلومتری را در نزدیکی دهانه حو‌‌‌ضه کالوریس به‌وجود آوردند که در این قسمت پوشش گدازه‌ای باریک‌تر است. ذرات خاکستری آتشفشانی تا فاصله ده‌های کیلومتر توزیع شدند. رسوب این ذرات معروف به آگو فاکولا (Agwo Facula) دهانه انفجاری را احاطه کردند.

فوران‌های انفجاری براثر نیروی گاز‌های در حال انبساط رخ دادند و یکی از یافته‌های شگفت‌انگیز سطح عطارد به‌شمار می‌روند. این در حالی‌ است که انتظار می‌رفت این سیاره به‌دلیل نزدیکی بیش‌ازحد به خورشید فاقد مواد آتشفشانی باشد؛ چراکه گرما باعث تبخیر این مواد می‌شود. دانشمندان معتقدند تعداد فوران‌های انفجاری زیاد بوده و احتمالا در بازه زمانی طولانی رخ داده‌اند. این یعنی مواد فرّار تشکیل‌دهنده گاز در ماگماهای عطارد قرار داشتند. ناگفته نماند ترکیب این مواد نامشخص است و تا آغاز مأموریت BepiColombo از آژانس فضایی اروپا در سال ۲۰۲۶ مشخص خواهد شد.

راست: بخش زیادی از حو‌‌‌ضه کالوریس عطارد با گدازه‌های نارنجی‌رنگ پوشیده شده است. رگه‌های نارنجی روشن از بقایای فوران‌های انفجاری هستند. سمت چپ، پایین: نمای نزدیک داخل مستطیل قرمز از رسوب‌های آتشفشانی انفجاری. سمت چپ، بالا: جزئیات داخل مجرا

در مناطق سرسبز یا دارای خاک غنی زمین، صخره‌ها تمیز‌ترین سنگ‌ها را تشکیل می‌دهند. صخره‌ها اغلب دست‌نخورده هستند و همین ویژگی آن‌ها را به موقعیت‌هایی عالی برای جست‌وجوی فسیل تبدیل می‌کند. ورونا روپس (Verona Rupes) با ارتفاع هفت کیلومتر نمونه‌ای از این صخره‌های جذاب در منظومه شمسی است. این صخره در قمر میراندا اورانوس قرار دارد و اغلب با عنوان «بلند‌ترین صخره منظومه شمسی» از آن یاد می‌شود.

ورونا روپس با طول تقریبی پنجاه کیلومتر و ارتفاع هفت کیلومتر چندان هم به صخره‌های زمینی شباهت ندارد

به‌عنوان پنجمین شاخصه عجیب منظومه شمسی می‌توان به خط ساحلی بزرگ‌ترین ماه زحل، تایتان اشاره کرد که شباهت زیادی به ساحل‌های زمین دارد. بستر سنگی تایتان میزبان دریایی از متان مایع به نام لیگریا است. دره‌هایی که براثر رودخانه‌های متانی به‌وجود آمده‌اند و به دریا راه دارند، با بالا‌آمدن سطح دریا پر می‌شوند.

این خط ساحلی پیچیده یادآور شبه‌‌جزیره مسندم عمان در بخش جنوبی تنگه هرمز است. در این بخش، پوسته زمین به‌دلیل برخورد بین خشکی‌های عربی و آسیایی منحرف شده است. آیا می‌توان گفت پدیده مشابهی در تایتان رخ داده است؟ هنوز نمی‌دانیم؛ ولی تغییرات زمین‌ریخت شناسی در اطراف دریای لیگریا نشان می‌دهد دره‌های غرق‌شده نتیجه مستقیم افزایش سطوح آب نیستند.

سمت چپ: بخشی از دریای لیگریای تایتان خطی ساحلی را با دره‌های غرق‌شده در دریای متان مایع نشان می‌دهد. سمت راست: شبه‌جزیره مسندم، دره‌های ساحلی به‌طور مشابهی در دریای آب شور غرق شده‌اند

سنگ و آب مایع روی زمین و متان مایع و یخ آب تایتان باعث ایجاد تفاوت‌هایی جزئی می‌شوند. واکنش‌ها مشابه هستند و شاهد هستیم زمین‌شناسی خود را در دنیاهای مختلف تکرار می‌کند.