درمان عفونت بیمار ویروس HIV برای دومین‌بار

برای دومین‌بار از شروع اپیدمی جهانی ایدز، به‌نظر می‌رسد ابتلای بیمار به ویروس HIV درمان شده است؛ ویروسی که باعث بُروز بیماری ایدز می‌شود. این خبر تقریبا ۱۲ سال بعد از درمان اولین بیمار مبتلا به HIV رسانه‌ای شده است.

پژوهشگران از آن زمان تاکنون، تلاش کرده‌اند فرایندی را تکرار کنند که به درمان اولین بیمار منجر شده بود. اکنون بعد از این موفقیت شگفت‌انگیز، پژوهشگران معتقدند درمان عفونت HIV گرچه بسیار دشوار، اما ممکن است. این پژوهشگران قرار است یافته‌های خود را در مقاله‌ای در ژورنال Nature چاپ کنند و برخی از جزئیات روند درمان را در کنفرانس رتروویروس‌ها و عفونت‌های فرصت‌طلب در سیاتل به‌اشتراک بگذارند.

دانشمندان در صحبت‌ها و گزارش‌های خود، این موضوع را «ریمیشن بلندمدت» می‌نامند؛ اما کارشناسان در مصاحبه‌های خود، آن را درمان HIV معرفی می‌کنند. گفتنی است ریمیشن اصطلاحی است که برای تعریف دوره‌ی خاموشی نوعی بیماری، مانند سرطان، به‌کار می‌رود و در این دوره، حال بیمار رو‌به‌بهبودی می‌گذارد. درواقع، تعریف این مفهوم باتوجه‌به اینکه تاکنون فقط دو نمونه‌ از آن وجود داشته، دشوار به‌نظر می‌رسد.

هر دو نمونه‌ی درمان HIV درنتیجه‌ی پیوند مغز استخوان به بیماران مبتلا به HIV بوده است؛ اما هدف از پیوند استخوان در این افراد درمان سرطان بوده است نه HIV.

البته، به‌نظر نمی‌رسد پیوند مغز استخوان به روشی واقعی برای درمان HIV تبدیل شود. این درحالی‌ است که داروهای قوی می‌توانند عفونت HIV را کنترل کنند؛ اما پیوند مغز استخوان روشی با درصد خطر فراوان و عوارض جانبی ناگوار آن ممکن است تا سال‌ها گریبان‌گیر بیمار باشد.

بااین‌حال کارشناسان می‌گویند مجهزکردن بدن بیماران با سلول‌های ایمنی مقاوم‌شده به ویروس HIV، ممکن است به‌عنوان روش درمانی عملی در آینده فراگیر شود. دکتر ونسینگ دراین‌باره‌ می‌گوید:

این موفقیت افراد را به این موضوع امیدوار می‌کند که درمان HIV ممکن است و دیگر فقط رؤیا نیست.

دکتر ونسینگ یکی از مدیران IciStem است. IciStem کنسرسیومی متشکل از دانشمندان اروپایی است که ازطریق پیوند سلول‌های بنیادی مشغول پژوهش درزمینه‌ی درمان HIV  هستند. این سازمان را مؤسسه‌ی تحقیقات ایدز آمریکا نیز پشتیبانی می‌کند.

هویت این بیمار درمان‌شده مخفی باقی‌مانده است و دانشمندان در گزارش‌های مربوط‌به تحقیقات خود او را «بیمار لندن» می‌نامند. بیمار لندن در مصاحبه با نیویورک‌تایمز گفت:

نوعی احساس مسئولیت دارم تا به پزشکان کمک کنم دریاب‌اند چه اتفاقی افتاده تا این علم را به پیش ببرند. هیچ‌وقت فکر نمی‌کردم که در طول عمرم، پیدا‌شدن درمان HIV را شاهد باشم.

در سال ۲۰۰۷ در همین کنفرانس سیاتل، پزشکی آلمانی اولین بیمار درمان‌شده را «بیمار برلین» نامید. بعدها اعلام شد این شخص تیموتی رِی براون ۵۲ ساله اهل پالم اسپرینگ کالیفرنیا است. گزارش درمان بیمار برلین روی پوستری چاپ و به دیوار اتاق کنفرانس چسبانده شده بود و در ابتدا، توجه زیادی را به‌خود جلب نکرد؛ اما پس از روشن‌شدن این موضوع که آقای براون واقعا درمان شده بود، ‌دانشمندان درمان دیگر بیماران سرطانی مبتلا به ویروس HIV را شروع کردند تا شاید نتایج بیمار برلین را بازآفرینی کنند.

باوجوداین، در هر نمونه ویروس HIV دوباره ۹ ماه بعد از توقف دریافت داروهای ضدویروس، به‌سراغ بیمار می‌آمد یا اینکه بیمار دراثر سرطان درمی‌گذشت. شکست‌های پی‌درپی در درمان بیماران، دانشمندان را به این فکر انداخت که شاید معالجه‌ی بیمار برلین فقط اتفاقی تکرارنشدنی بوده است.

تیموتی ری براون مبتلا به سرطان خون بود و بعد از اینکه شیمی‌درمانی در توقف رشد سرطان ناموفق ماند، دو عمل پیوند مغز استخوان روی او انجام گرفت.

شخص اهداکننده‌ای که مغز استخوان او به بیمار برلین منتقل شد، جهش ژنتیکی در پروتئین CCR5 داشت. این پروتئین روی سطح برخی از سلول‌های ایمنی بدن می‌نشیند و ویروس HIV با استفاده از این پروتئین می‌تواند وارد سلول‌های ایمنی شود؛ اما این اتفاق در پروتئین‌های جهش‌یافته روی نمی‌دهد.

براون بعد از پیوند مغز استخوان نوعی داروهای سرکوب‌‌کننده‌ی سیستم ایمنی دریافت کرد که امروزه، منسوخ شده‌اند؛ درنتیجه، او تا ماه‌ها بعد از عمل پیوند، به عوارض شدید آن دچار بود. حتی در مقطعی، پزشکان مجبور شدند او را در کمای القاشده قرار دهند؛ به‌گونه‌ای که براون با مرگ فاصله‌ای نداشت.

استیون دیکز، کارشناس ایدز در دانشگاه کالیفرنیا و یکی از پزشکان تأثیرگذار در دمان تیموتی ری براون، در‌این‌باره می‌گوید:

او واقعا زیرفشار فرایند درمان نابود شده بود. واقعا به این فکر افتاده بودیم که تمام آن شرایط دشوار و نابودکردن سیستم ایمنی بدن براون بود که باعث شد او از شرّ سرطان و HIV خلاص شود یا نه.

باوجوداین، درمان بیمار لندن به این پرسش پاسخ می‌دهد که برای درمان HIV، بیمار تجربه‌ی نزدیک به مرگ را نباید داشته باشد.

بیمار لندن مبتلا به سرطان لنفوم هاجکین بود و مغز استخوان پیوندزده‌شده به او در سال ۲۰۱۶ نیز از به اهداکننده‌ی دارای جهش در پروتئین CCR5 تعلق داشت. بیمار لندن نیز پس از عمل پیوند، داروهای سرکوب‌کننده‌ی سیستم ایمنی دریافت کرد؛ اما این داروها با داروهایی متفاوت بود که براون بعد از پیوند دریافت کرد و دُز کمتری داشتند و درواقع، با استاندارد به‌روز‌شده‌ برای بیماران پیوندی مطابقت داشتند.

بیمار لندن در سپتامبر۲۰۱۷، مصرف داروهای ضد HIV را کنار گذاشت و بعد از تیموتی براون، به اولین بیماری تبدیل شد که یک سال بعد از کنارگذاشتن داروها، هیچ اثری از ویروس HIV در او دیده نشده است.

دکتر راویندا گوپتا،‌ ویروس‌شناس دانشگاه کالج لندن و ارائه‌دهنده‌ی این یافته‌ها در گردهمایی سیاتل می‌گوید:

فکر می‌کنم این موضوع می‌تواند قواعد بازی را کمی تغییر دهد. همه پس از مشاهده‌ی مورد بیمار برلین، به این نتیجه رسیده بودند که برای درمان HIV باید تقریبا بمیرید؛ اما با معالجه‌ی بیمار لندن نشان دادیم که لازم نیست این تجربه‌ی وحشتناک را داشته باشید.

با اینکه وخامت حال بیمار لندن به‌اندازه‌ی براون پس از پیوند مغز استخوان نبود، این فرایند درمانی به‌همان اندازه مؤثر بوده است. پیوند مغز استخوان توانست سلول‌های سرطانی را کاملا نابود کند؛ بدون اینکه عوارض جانبی وخیمی به‌همراه داشته باشد. همچنین، به‌نظر می‌رسد سلول‌های ایمنی پیوندی که به ویروس HIV مقاوم بودند، کاملا جای سلول‌های آسیب‌پذیر قبلی را در بدن او گرفته‌اند.

بسیاری از افرادی که در پروتئین CCR5 آن‌ها جهش روی داده‌ از تبار اروپای‌شمالی دارند. این جهش، جهشی است که به‌نام دلتا ۳۲ شناخته می‌شود و درنتیجه، سلول‌های ایمنی مقاوم به ویروس HIV دارند. IciStem اکنون ۲۲,۰۰۰ شخص دارای جهش دلتا ۳۲ را شناسایی و اطلاعات آن‌ها را به‌منظور اهدای مغز استخوان جمع‌آوری کرده است.

تاکنون، پژوهشگران روند درمانی ۳۸ بیمار مبتلا به ویروس HIV را دنبال می‌کنند که پیوند مغز استخوان دریافت کرده‌اند. از این ۳۸ مورد ۶ مورد سلول‌های مغز استخوان را از شخصی دریافت کرده‌اند که جهش نداشته‌اند.

بیمار لندن در این فهرست جایگاه سی‌وششم را داشت. یک مورد دیگر، شماره‌ی ۱۹ فهرست به‌نام «بیمار دوسلدورف» ۴ ماه است که داروهای ضد HIV را کنار گذاشته است. جزئیات درمان این بیمار این هفته در کنفرانس سیاتل ارائه خواهد شد.

دانشمندان کنسرسیوم IciStem مداوم خون بیمار لندن را به‌منظور شناسایی علائم حضور ویروس HIV آزمایش کرده‌اند. آن‌ها در یکی از ۲۴ آزمایش خونی نشانه‌های ضعیفی از وجود عفونت یافتند؛ اما معتقدند نتایج این آزمایش ممکن است ناشی از آلودگی نمونه بوده باشد.

بااین‌حال، حساس‌ترین و دقیق‌ترین آزمایش انجام‌شده روی بیمار لندن نشان داد در خون او، هیچ‌گونه ویروس HIV وجود ندارد. آنتی‌بادی‌های HIV هنوز در خون او وجود داشتند؛ اما سطح این آنتی‌بادی‌ها به‌مرورزمان کاهش پیدا کرده است؛ همان روند کاهشی در آنتی‌بادی‌ها که در بیمار برلین نیز مشاهده شده بود.

البته، هیچ‌کدام از این آزمایش‌ها نمی‌تواند تضمین کند که بیمار لندن برای همیشه درمان شده است؛ ولی دکتر گوپتا می‌گوید شباهت روند معالجه‌ی او به روند درمانی تیموتی براون می‌تواند دلیلی برای خوش‌بینی باشد. دکتر گوپتا اضافه می‌کند:

تنها کسی که می‌توانیم روند درمان را مستقیما با او مقایسه کنیم، بیمار برلین است. در‌حال‌حاضر، او تنها استانداردی است که داریم.

بسیاری از کارشناسان آشنا با جزئیات این پژوهش معتقدند مورد بیمار لندن می‌تواند نشانگر روند درمانی اتکاکردنی باشد؛ اما برخی نیز به‌طور کلی، به ارتباط این روش درمانی با معالجه‌ی ایدز به دیده‌ی شک می‌نگرند.

آنتونی فاوسی، مدیر مؤسسه ملی آلرژی و بیماری‌های عفونی می‌گوید:

مطمئن نیستم این دستاورد به ما چه می‌گوید. این روش روی تیموتی براون انجام شد و حالا یک مورد دیگر وجود دارد. خب، از حالا به بعد قرار است چه کار کنیم؟

دکتر دیکز و همکارانش می‌گویند یکی از احتمالات این است که می‌توان روشی مبتنی بر ژن‌درمانی توسعه داد تا پروتئین‌های CCR5 را از سلول‌های ایمنی حذف کرد یا در سلول‌های بنیادی سازنده‌ی آن‌ها تغییراتی ایجاد کرد. این سلول‌های ایمنی تغییرداده‌شده دربرابر ویروس HIV مقاوم خواهند بود و درنهایت، می‌توانند کل بدن را از ویروس پاک‌سازی کنند.

شایان ذکر است CCR5 همان پروتئینی است که هی جیان‌کویی، دانشمند چینی، ادعا کرده با ویرایش آن در دو جنین ازطریق ابزار ویرایش ژنتیکی تلاش کرده آن‌ها را دربرابر ویروس HIV مصون کند. این آزمایش با اعتراض و محکومیت بین‌المللی مواجه شد.

در‌حال‌حاضر، چند شرکت مشغول توسعه‌ی روش‌های ژن‌درمانی هستند؛ اما تاکنون هیچ‌کدام به موفقیتی دست نیافته‌اند. این نوع از دخالت پزشکی باید تعداد درستی از سلول‌ها را در مکان درست هدف قرار دهد. برای مثال، باید فقط سلول‌های مغز استخوان ویرایش شوند نه سلول‌های مغزی و البته، فقط ژن‌هایی دست‌کاری شوند که در تولید پروتئین CCR5 نقش ایفا می‌کنند.

مایک مک‌کیون، مشاور ارشد بنیاد بیل و ملینا گیتز، در امور بهداشت جهانی می‌گوید:

چند سطح از دقت وجود دارد که هنگام اتخاذ این روش باید مدنظر قرار داد. همچنین، نگرانی‌هایی درباره‌ی انجام دخالتی نامناسب وجود دارد؛ بنابراین، بهتر است سوئیچ توقف در این فرایند تدارک دیده شود.

به‌گفته‌ی دکتر مک‌کیون، چند تیم در‌حال‌کار روی این موانع هستند. درنهایت، شاید آن‌ها موفق شوند سیستم انتقال را توسعه دهند؛ به‌گونه‌ای که بعد از تزریق به بدن شناسایی تمامی گیرنده‌های CRR5 را شروع و آن‌ها را حذف می‌کند؛ حتی شاید روشی توسعه داده شود که در قالب آن، سلول بنیادی پیوندی مقاوم به ویروس در بدن به تولید سلول‌های ایمنی مقاوم منجر شود.

مک‌کیون می‌گوید:

آنچه روی تخته‌سفید نوشته‌ایم، البته رؤیا هستند، درست است؟ تحقق این رؤیاها با به‌دست‌آوردن موفقیت‌هایی مانند مورد بیمار لندن بیش‌ازپیش میسر به‌نظر می‌رسد. درواقع، این دستاوردها باعث می‌شوند بهتر بتوانیم تصور کنیم چه چیزی در آینده می‌توانیم انجام دهیم.

یکی از نگرانی‌های اصلی در هریک از روش‌های درمانی احتمالی این خواهد بود که برخی از بیماران همچنان درمقابل نوع خاصی از ویروس HIV به‌نام X4 آسیب‌پذیر خواهند بود. این نوع ویروس برای ورود به سلول‌ها از پروتئین دیگری به نام CXCR4 استفاده می‌کند.

تیموتی هنریش، کارشناس ایدز از دانشگاه کالیفرنیا معتقد است:

این روش فقط در بیمارانی کاربرد دارد که ویروس HIV موجود در بدن آن‌ها برای ورود به سلول‌ها فقط از پروتئین CCR5 استفاده کند که این طیف از بیماران درواقع ۵۰ درصد بیمارانی را شامل می‌شود که با HIV زندگی می‌کنند.

حتی اگر بیمار فقط تعداد اندکی از ویروس‌های X4 در خونش داشته باشد، این ویروس‌ها در غیاب فشار رقابت با دیگر نوع ویروس‌های HIV می‌توانند سریع رشد کنند. حداقل یک مورد وجود دارد که در آن، بیمار پس از دریافت پیوند مغز استخوان از اهداکننده‌ی دارای جهش دلتا ۳۲ باردیگر مبتلا به ویروس HIV شده؛ البته از نوع X4. به‌همین‌دلیل، تیموتی ری براون به‌عنوان اقدام پیشگیرانه علیه ویروس X4 از ۱۲ سال پیش، روزانه یک عدد قرص ضد HIV مصرف می‌کند.

آقای براون امیدوار است که درمان بیمار لندن مانند درمان خود او بلندمدت باشد. او می‌گوید‌:

اگر در دنیای پزشکی اتفاقی یک‌بار روی دهد، ممکن است باردیگر روی دهد. مدت‌ها بود که به‌دنبال کسی مثل خودم می‌گشتم.