لیسه دریایی می‌تواند بدنی کاملا جدید برای خود بسازد

سایاکا مایتو، زیست‌شناس دانشگاه زنان نارا در ژاپن، روزی که متوجه شد یک لیسه دریایی در آزمایشگاه او ناگهان بدنش را از دست داده است (یا سرش را؛ بسته به نگاه شما)، بسیار تعجب کرد. در هر صورت، لیسه دریایی دو تکه شده بود و به نظر می‌رسید هر دو بخش زنده هستند؛ چرا که هنوز حرکت می‌کردند. به هر شکل، آن‌ها برای چند روز و سپس چند هفته به زندگی ادامه دادند؛ حتی در وضعیتی که سر بدون قلب و سیستم گوارش بود.

ترفند تقسیم بدن در میان زیست‌شناسان با ‌عنوان قطع عضو ارادی (اتوتومی) شناخته می‌شود. برای مثال، مارمولک‌ها برای فرار از شکار شدن، دم خود را می‌اندازند. اما توانایی لیسه دریایی، آن را در گروه خاصی قرار می‌دهد. مایتو می‌گوید:

ما از دیدن حرکت سر پس از اتوتومی شگفت‌زده شدیم. ما فکر کردیم سر لیسه بدون قلب و اعضای مهم دیگر، به‌زودی خواهد مرد؛ اما وقتی دیدیم کل بدن را بازسازی کرد، بیشتر تعجب کردیم.

سر لیسه دریایی فقط چند ساعت پس از جدا شدن از بدن، شروع به کشیدن خود در اطراف برای غذا کرد. بعد از یک روز، زخم گردن بسته شده بود. پس از یک هفته، بازسازی قلب شروع شد. در کمتر از یک ماه، کل بدن دوباره رشد کرد و لیسه‌ی کاملی ساخته شد. چندین لیسه در آزمایشگاه مایتو این کار را انجام دادند؛ بنابراین رفتار مشاهده‌شده یک ویژگی است، نه یک مورد استثنا. حتی یکی از لیسه‌ها دو بار این پدیده را گذراند. البته بدن‌های جداشده نمی‌توانستند خود را بازسازی کنند. مایتو در مقاله‌ای که در مجله‌ی Current Biology منتشر شده است، می‌نویسد:

بدن‌ها ظاهرا به دلیل از دست دادن کلروپلاست‌، به‌تدریج تحلیل رفتند و رنگ‌پریده و در نهایت تجزیه شدند. ضربان قلب درست پیش از تجزیه بدن قابل مشاهده بود.

قبل از اینکه به این سؤال بپردازیم که چرا روی زمین یک لیسه دریایی سر خود را از بدن جدا می‌کند، اجازه بدهید در مورد چگونگی این کار و کلروپلاست‌ها صحبت کنیم.

مایتو رفتار توصیف‌شده را در چندین نمونه از دو گونه‌ی متفاوت لیسه‌ی دریایی شیره‌خوار مشاهده کرد. این گروه از نرم‌تنان (حداقل در بین زیست‌شناسان) به خاطر دزدیِ پلاست (دیسه‌دزدی) یا نحوه‌ی سرقت منبع انرژی مشهور هستند.

در جلبک‌هایی که جانوران می‌خورند، فتوسنتز در ساختارهایی به نام کلروپلاست انجام می‌شود. لیسه دریایی به‌ جای هضم کلروپلاست‌، آن‌ را در بافت‌های خود تلفیق می‌کند. این کلروپلاست‌ها می‌توانند از نظر فتوسنتز تا ماه‌ها فعال باقی بمانند و به لیسه دریایی اجازه می‌دهند از خورشید انرژی بگیرد. بنابراین حتی پس از جدا شدن سر لیسه دریایی از بدن و سیستم گوارش، کلروپلاست‌ها می‌توانند جانور را زنده نگه دارند. مایتو می‌گوید: «انتظار داریم آن‌ها با استفاده از کلروپلاست‌ ادغام‌شده در سلول‌های گوارشی که در تمامی بدن از جمله سر توزیع شده‌اند، حتی اگر بدن نداشته باشند، انرژی دریافت کنند.»

مایتو حدس می‌زند که سلول‌های شبه بنیادی که در اطراف گردن قرار دارند، به سر لیسه اجازه می‌دهند کل بدن را بازتولید کند؛ البته این مسئله به پژوهش‌های بیشتری نیاز دارد.، برخلاف مارمولک که دم خود را از دست می‌دهد، وقتی لیسه‌ها در معرض حمله قرار می‌گرفتند (مثلا با فشردن) تقسیم نمی‌شدند؛ بنابراین به‌ نظر نمی‌رسد این رفتار نوعی استراتژی دفاعی باشد.

پس علت چیست؟ به‌طور کلی، از دست دادن بدن برای یک موجود زنده رویکرد بهینه‌ای نیست. لیسه‌های دریایی باید دلیل بسیار خوبی برای این کار داشته باشند و علت ممکن است انگل‌ها باشند. سه مورد از لیسه‌هایی که در آزمایشگاه بدن خود را جدا کردند، به سخت‌پوستان انگلی ریزی از گروه پاروپایان آلوده بودند. ۳۹ مورد از لیسه‌ها فقط بخشی از بدن خود را از دست دادند و در پایان، ۱۳ مورد از آن‌ها بدن خود را بازسازی کردند. تمام ۶۴ لیسه دریایی عاری از انگل دست‌نخورده باقی ماندند؛ بنابراین ممکن است این جانوران خصوصا زمانی‌که دچار آلودگی انگل بدی شده‌اند، متوجه شوند و بدن خود را دور بیندازند.

رفتار توصیف‌شده ممکن است افراطی به‌ نظر برسد؛ اما از دیدگاه تکاملی منطقی است. اگر لیسه دریایی به‌وسیله‌ی انگل‌ها به‌شدت تحت فشار قرار بگیرد، نمی‌تواند انرژی صرف تولید مثل کند. این در حالی است که زندگی برای تولید مثل علت وجود هر جانوری است. لیسه دریایی با جدا کردن بدن خود می‌تواند به کمک انرژی خورشیدی به‌خوبی تا زمانی‌که دستگاه گوارش جدیدی تولید کند، زنده بماند. این جانور همچنین مجموعه‌ی جدیدی از اعضای تولید مثلی می‌سازد؛ بنابراین در نهایت به هدف خود روی این سیاره دست پیدا می‌کند.

اما ترنس گاسلینر از آکادمی علوم کالیفرنیا که لیسه‌های دریایی را مطالعه می‌کند، نظر دیگری دارد. گاسلینر می‌گوید:

دانشمندان معمولا موجودات تکه‌تکه شده را در طبیعت نمی‌بینند؛ مگر اینکه نشانه‌ی گزش جدی از سوی شکارچی وجود داشته باشد. اگر این ابزاری طبیعی برای رهایی از انگل‌ها بود، انتظار داشتید چنین چیزی ببینید.

از نظر گاسلینر، جدا کردن بدن، سازگاری احتمالی است که به لیسه دریایی اجازه می‌دهد‌ با برجای گذاشتن فوری بخش قابل ‌توجهی از بدن خود، از شکارچیان بگریزد و خود را بازسازی کند. گاسلینر می‌گوید:

از نظر من، هیجان‌انگیزترین بخش مقاله نشان دادن قدرت باورنکردنی بازسازی است که در این جانوران وجود دارد؛ مانند بیشتر آزمایش‌های علمی خوب، این پژوهش به همان اندازه که به پرسش‌ها پاسخ می‌دهد، سؤالاتی ایجاد می‌کند.