سه سرباز به‌خوبی می‌دانستند وقت چندانی باقی نمانده است. دژ حسنلو به محاصره‌ی دشمن درآمده بود. سربازان وارد ساختمان خزانه شدند و تمام آثار گران‌بها و ارزشمند ازجمله جام طلایی بسیار نفیس، استوانه‌ی سنگی با سرپوشی از طلا، تندیسی عاجی و قبضه‌ی شمشیری از مِفرغ را برداشتند. بااین‌حال، وقتی از پلکان چوبی بالا می‌رفتند، دیوارها و سقف ساختمان طعمه‌ی حریق شد و کاملا فروریخت و سربازان به‌همراه گنجینه زیر خروارها خاک و خاکستر دفن شدند. آن‌ها همان‌طور برای سه‌هزار سال دست‌نخورده باقی‌ماندند تا سرانجام در سال ۱۳۳۶ کشف شدند.
وقتی خبر کشف بقایای اسکلت‌های سربازان، به‌‌ویژه جام طلای حسنلو، به‌دست مطبوعات رسید، طبق معمولِ کشف‌های باستانی، هیاهویی به‌پا شد و روزنامه‌های سرتاسر دنیا اخبار اکتشافات تپه‌ی حسنلوی ایران را پوشش دادند. بعدها این کشف به‌عنوان یکی از رویدادهای باستان‌شناسی مهم دهه نیز لقب گرفت و در پی آن، بسیاری از مورخان، هنرشناسان، باستان‌شناسان و دیگران حکاکی‌های اساطیری روی جام را تفسیر و تعبیر کردند.
سال بعد، مجله‌ی لایف مقاله‌ای با عکس‌های تمام‌رنگی از این جام شگفت‌انگیز منتشر کرد؛ ولی در میان این هیاهوی رسانه‌ای و پوشش‌های خبری گسترده، کسی به سربازان و هویت آنان توجهی نمی‌کرد. آیا آن‌ها قهرمانانی بودند که شجاعانه از دژ محافظت کرده بودند و می‌خواستند گنجینه‌های شهر را پیش از افتادن به‌دست دشمنان نجات دهند یا جنگجویانی از قبایل بیگانه بودند که پس از قتل‌عام اهالی شهر منازل و معابد را غارت کرده بودند؟
مایکل دانتی، باستان‌شناس دانشگاه بوستون در آمریکا، تحقیقات گسترده‌ای برای روشن‌شدن ماجرای این سربازان و دیگر اجساد یافته‌شده در ویرانه‌های حسنلو انجام داده است. دانتی عقیده دارد شکوهِ جام طلای حسنلو بسیار کمتر از گزارش‌هایی است که مطبوعات در زمان کشفش اعلام می‌کردند و ماجرای واقعی این جام پر از شقاوت و آدم‌کُشی است.
محوطه‌ی باستانی تپه‌ی حسنلو در حوالی شهر نقده‌ی آذربایجان‌غربی
تپه‌ی حسنلو محوطه‌ای باستان‌شناسی در هفت‌کیلومتری شهر نقده‌ی آذربایجان‌غربی است. در‌واقع، این محوطه دژ و شهری بازمانده از عصر آهن است که بر‌اثر آتش‌سوزی گسترده در اواخر سده‌ی نهم پیش‌از‌میلاد کاملا تخریب شده است. این حریقِ گسترده و فروریختن بناهای خشتی باعث شده است شهر با تمامی استحکامات و بناهایش به زیر لایه‌ای از خاکستر و آوار برود و پس از سال‌ها دوباره کشف شود. به‌همین‌دلیل، گاهی از تپه‌ی حسنلو به‌عنوان «پُمپئی خاور نزدیک باستان» نیز یاد می‌شود. تصور می‌شود تپه‌ی حسنلو دست‌کم از هزاره‌ی ششم پیش‌از‌میلاد تا سده‌ی سوم میلادی (یعنی قرن‌ها پس از تخریب بر اثر حریق) سکنه داشته است.
بین سال‌های ۱۳۳۵ تا ۱۳۵۶، تیمی از باستان‌شناسان بین‌المللی و ایرانی از دانشگاه پنسیلوانیا و موزه‌ی متروپولیتن نیویورک و اداره‌ی باستان‌شناسی ایران به‌سرپرستی رابرت اچ. دایسون تپه‌ی حسنلو را حفاری کردند. به‌دلیل فشارهای امنیتی و مقادیر فراوان کشفیات با‌ارزش، حفاری‌ها با شتاب زیادی انجام شدند و متعاقب آن اطلاعات اکثر آثار باستانی کشف‌شده با روش‌های دقیق علمی ثبت و ضبط نشدند. بسیاری از آثار باستانی بدون گرفتن عکسی از آن‌ها در محل کشف، از خاک بیرون کشیده شدند. به‌عنوان مثال، هیچ عکسی از جام طلا در زمین گرفته نشد.
هم‌اکنون، از شهر باستانی که روزگاری در تپه‌ی حسنلو واقع بوده، استحکامات و برج و باروها با میدان‌های سنگ‌فرش‌شده‌ای باقی مانده است. وسعت تپه‌ی حسنلو در گذشته بسیار بزرگ‌تر از حالا بود؛ ولی با پیش‌روی زمین‌های زراعی و منازل، به‌تدریج از وسعت این تپه کاسته شد؛ به‌گونه‌ای که اکنون از کل محوطه‌ی باستانی حسنلو تپه‌ی بزرگ گِردی به قطر ۲۸۰ متری باقی مانده است.
بااین‌حال، اوایل تابستان جاری مسئولان پایگاه ملی حسنلو نقده از مرمت و سامان‌دهی این محوطه‌ی باستانی خبر دادند. ازجمله اقدامات انجام‌شده در عملیات جدید می‌توان به ساخت بنای کاه‌گلی برای حفاظت از بناهای خشت‌وگِلی، ازبین‌بردن گیاهان و علف‌های هرز روییده در محوطه و سامان‌دهی و مرمت مسیرهای بازدید و برخی بناهای آسیب‌دیده اشاره کرد. ظاهرا این اقدام مسئولان وزارت میراث فرهنگی با هدف ثبت تپه‌ی حسنلو در فهرست آثار جهانی یونسکو انجام شد که پرونده‌اش از سال ۱۳۹۷ تاکنون در دست بررسی است.
واقعه‌ای هولناک
شواهد حاکی از آن بود حمله‌ای غافلگیرانه موجب فروپاشی شهر و دژ حسنلو شده است. بقایای اجساد بسیاری از ساکنان شهر در حالی پیدا شد که بسیاری سرشان قطع یا ضربات سنگینی به سرشان وارد شده بود و برخی دست و پا نداشتند و دست‌کم یک نفر هم کاملا از وسط دو شقه شده بود. بررسی‌های باستان‌شناسان نشان داد اکثر قربانیان زنان و کودکان و افراد مسن بودند که ظاهرا مهاجمان نمی‌توانستند آن‌ها را به‌عنوان برده به‌اسارت بگیرند؛ به‌همین‌دلیل، با بی‌رحمی تمام قتل‌عامشان کردند. دانتی عقیده دارد قتل‌عام بزرگ رخ‌داده در این دژ باستانی برای پاک‌کردن هویت مردمان و زهر‌چشم‌گرفتن از بازماندگان بوده است.
او معماری خشت‌خام تپه‌ی حسنلو را به ساختمان‌های مستحکم خشتی ساخته‌شده در جنوب‌غربی آمریکا بسیار شبیه می‌داند. بااین‌حال، با‌توجه‌به آنکه در ساخت سقف و کف و ستون‌های بناهای دژ حسنلو از حصیر و الوار و تیر چوبی استفاده شده، کاملا مستعد حریق بودند. بقایای قربانیان نگون‌بخت که به‌مرور باستان‌شناسان کشف می‌کردند، از اتفاقی هولناک خبر می‌داد. در‌حقیقت، این بقایای باستانی به‌قدری هولناک بودند که دانتی می‌گوید بسیاری از دانشجویانِ همراه باستان‌شناسان حرفه‌ای در حفاری‌ها عنوان کردند تا مدت‌ها کابوس‌های ترسناکی می‌دیدند.
رابرت اچ. دایسون با شادمانی جام طلای حسنلو را به عکاسان نشان می‌دهد (سال ۱۳۳۶)
بااین‌همه به‌سبب کمبود منابع مکتوب، اطلاعات زیادی از ساکنان حسنلو و مهاجمان بی‌رحم آن در‌اختیار نداریم. چنان‌که ایرن جی. وینتر، مورخ آمریکایی، در مقاله‌ای نوشت: «هیچ مدرک مکتوبی از تپه‌ی حسنلو وجود ندارد که بتواند هویت ساکنان را ثابت کند. ما نه از نام باستانی محل، نه ولایت متعلق به آن، نه وابستگی‌های زبانی یا قومی آن و نه قبل از آن و دوره‌ی مدنظرمان اطلاعی نداریم.»
این سربازان کِه بودند؟
آیا نقوش بسیار ظریف حکاکی‌شده روی بدنه‌ی جام طلای حسنلو می‌تواند در حل معمای حسنلو به باستان‌شناسان کمک کنند؟ این نقوش نشانگر باورهای مذهبی اسطوره‌ای ساکنان باستانی حسنلو هستند و محققان و مورخان تفسیرهای زیادی از آن‌ها ارائه کرده‌اند و ریشه‌ی این نقوش را در سنن اورارتویی یا هوریانی یا هندواروپایی دانسته‌اند. بااین‌حال، مهر ۱۳۹۳ دانتی پژوهشی در نشریه‌ی «آنتیکوئیتی» منتشر و در آن بیان کرد سه جنگجوی پیداشده به‌همراه جام طلا احتمالا مهاجمانی بودند که از پادشاهی اورارتو به منطقه اعزام شده بودند.
از متون تاریخی چنان برداشت می‌شود پادشاهی اورارتو که پایتختش در آرزاشکون و بعدا توشپا (هر دو در ترکیه امروزی) قرار داشت، در آن روزگار به بی‌رحمانه‌ترین شکل ممکن در‌صدد گسترش قلمرو خود در نواحی اطراف تپه‌ی حسنلو بود. از شواهد چنین بر‌می‌آید مدتی پس از تخریب دژ، دیواری مستحکم به سبک اورارتویی بر‌فراز ویرانه‌های حسنلو ساخته شد؛ به‌همین‌دلیل، دانتی عقیده دارد این سه نفر نمی‌توانسته‌اند حین سقوط شهر و کشته یا اسیرشدن بسیاری از مردم و طعمه‌ی حریق‌شدن دژ، به فکر نجات اشیای گران‌بهای شهر بوده باشند.
- نگاهی اجمالی به مهم‌ترین محوطه‌های ماقبل تاریخی ایران
- نگاهی به ۲۵ مورد از ترسناک‌ترین اکتشافات باستان‌شناسی تاریخ
دانتی که برای تحقیق خود مجددا به محل کشف جنگجویان باستانی در حسنلو رفته بود، عنوان می‌کند که آنان احتمالا در هنگام فروپاشی ساختمان در حین بالا رفتن از پلکانی چوبی بوده‌اند. و بعدا به ناودانی که برای دفع زباله به کار می‌رفته افتاده و زیر آوار و زباله‌ها دفن شدند. در محلی که جنگجویان پیدا شدند، علاوه بر جام طلا، آثار دیگری از جمله کمربندهای زرهی، ظروف فلزی و مُهرهای استوانه‌ای با کنده‌کاری‌های بسیار ظریف و زیبا نیز پیدا شدند.
نقوشی که روی بدنه‌ی جام طلای حسنلو حکاکی شدند
دانتی عقیده دارد این‌ها لباس‌ها و سلاح‌های جنگجویان بوده‌اند. این سربازان از کلاه‌خُودهای طُره‌دار با محافظ گوش استفاده می‌کردند و به گُرزهای لَبه‌تیز نیز مجهز بودند؛ پس کاملا واضح است مهیای جنگ بودند. از‌این‌رو، دانتی نتیجه گرفته که بعید است این سربازان به‌دنبال نجات جام طلا و سایر اشیای گران‌بها بوده باشند؛ چون با سقوط شهر و نابودی استحکامات امید چندانی به نجات نمی‌رفته است.
هنوز مدرکی قطعی وجود ندارد که بتواند روی فرضیه‌ی دانتی صحه بگذارد. امیدواریم در آینده سایر محققان با تجزیه‌وتحلیل اسکلت‌ها و بقایای استخوانی جنگجویان و قربانیان بتوانند فرض دانتی را در بوته‌ی آزمایش بگذارند. نشانگرهای زیستی درخور‌ملاحظه‌ای از رژیم غذایی و آب آشامیدنی در استخوان‌ها باقی می‌ماند که می‌تواند به محققان کمک کند هویت جنگجویان را مشخص کنند. برای مثال، آنان از کجا آمده بودند و آیا تلاش می‌کردند از دارایی‌های شهر خود محافظت کنند یا پس از قتل‌عام وحشیانه‌ی اهالی، می‌خواستند اموال و گنجینه‌های آنان را هم به یغما ببرند.