آموزش مبانی بورس؛ مبانی روانشناسی بازار بورس

یکی از راه‌های تحلیل بازارهای مالی، تحلیل روانشناسی بازار است. همان‌طورکه می‌دانید، ریشه و پایه‌ی تحلیل تکنیکال نیز به‌نوعی استفاده از روان‌شناسی بازار است. اینکه بدانیم عمده‌ی سرمایه‌گذاران و معامله‌گران در هر لحظه چه نگرشی به بازار دارند، می‌تواند ما را در ایجاد استراتژی موفق در سرمایه‌گذاری یاری کند.

اگر در بازارهای مالی فعالیت کرده باشید، احتمالا با شرایطی مواجه شده‌اید که اخبار مثبتی منتشر می‌شود؛ اما بازار سهام سقوط می‌کند یا برعکس، اخبار منفی به‌گوش می‌رسد؛ ولی بازار صعود می‌کند. سؤال این است: چه چیزی باعث می‌شود بازار چنین واکنش‌هایی از خود نشان بدهد؟

مدت‌ها پیش، تصور می‌شد که قیمت سهام در هر لحظه نمایانگر ارزش واقعی سهم است؛ اما سال‌ها است که خط بطلانی روی این باور کشیده شده. یکی از دلایل مهم‌ در رد این ادعا نوسان‌های شدید قیمتی در یک سال است. ارزش اکثر سهم‌ها در طول یک سال تغییر چندانی نمی‌کنند؛ چراکه اتفاق خاصی در آن‌ها رخ نمی‌دهد؛ اما قیمت آن‌ها در این زمان، نوسان‌های شدیدی به‌خود می‌بیند. دلیل این اتفاق چیست؟ درواقع، قیمت سهام نه برمبنای ارزش ذاتی و واقعی سهم، بلکه در اکثر مواقع براساس احساسی تعیین می‌شود که سرمایه‌گذاران به آن سهم دارند.

پیش‌تر، تصور می‌شد که می‌توان با تجزیه‌و‌تحلیل بنیادین سهام، به سودی بیشتر از میانگین بازار دست پیدا کرد. این ایده تا حدودی صحیح است و مثال بارز آن سرمایه‌گذار مطرحی به‌نام وارن بافِت است؛ اما اخیرا با بازشدن پای روان‌شناسی به بازارهای مالی، روشی جدید برای تجزیه‌و‌تحلیل سهام ایجاده شده است.

درواقع با افزایش کارایی بازارهای مالی و پیشرفت فناوری، کار برای افرادی مانند بافِت به‌شدت سخت شده است که سهام را تجزیه‌و‌تحلیل تکنیکال می‌کنند. ایده‌ی امثال بافت ایده‌ای قدیمی است که می‌گوید «پایین بخر، بالا بفروش»؛ اما امروزه کار به همین سادگی نیست و به‌لطف فناوری‌های پیشرفته و تحلیل‌های رایانه‌ای و توسعه‌ی هوش مصنوعی، کمتر می‌توان فرصتی مانند فرصت‌هایی یافت که بافِت در دهه‌های ۱۹۸۰ و ۱۹۹۰ پیدا می‌کرد. پس، عبارت قدیمی «پایین بخر، بالا بفروش» جای خود را به عبارت «بالا بخر، بالاتر بفروش» داده است.

درواقع، این ایده‌ی جدید چیزی به ما از ارزش سهام یا شرکت نمی‌گوید و قیمت سهام منعکس‌کننده‌ی ارزش واقعی آن نیست؛ بلکه قیمت تنها منعکس‌کننده‌ی این موضوع است که افراد دیگر حاضرند چقدر برای سهام هزینه کنند.

یکی از مثال‌های مهم برای اثبات ادعای روان‌شناسان بازار «بیت‌کوین» است. بیت‌کوین برخلاف کالاهایی مانند روغن یا مس یا گندم ارزش قابل‌استفاده‌ای ندارد و قیمتش برمبنای حجم مصرف آن تعیین نمی‌شود؛ اما چرا قیمت آن تا این حد نوسان دارد؟ افزایش قیمت این رمزارز فقط به‌دلیل اعتقاد سرمایه‌گذاران بود. آن‌ها تصور می‌کردند قیمت بیت‌کوین فردا بیشتر از امروز خواهد بود؛ پس بیت‌کوین خریدند و درنهایت، وقتی سرمایه‌گذاران قانع شدند که قیمت نمی‌تواند از این بیشتر شود، قیمت بیت‌کوین شروع به ریزش کرد. در شکل زیر، مراحل مختلف روان‌شناسی بازار سرمایه را مشاهده می‌کنید.

اگرچه این روش را نمی‌توان مبنای معامله قرار داد، آن را به‌عنوان تأیید جهت معامله می‌توان در نظر گرفت. به‌عنوان مثال، در روندی نزولی هرگاه کاهش حجم معاملات را شاهد بودیم، انتظار داریم به‌تدریج جهت بازار معکوس شود و صعود قیمت را ببینیم. همچنین در روند صعودی، اگر افزایش حجم معاملات را شاهد بودیم، به‌احتمال زیاد افزایش سرعت و قدرت روند را مشاهده خواهیم کرد.

گاهی اوقات اخبار تأثیرگذاری منتشر می‌شوند که می‌توانند روی بازار تأثیر بسزایی بگذارند؛ اخباری مانند گران‌شدن مواداولیه، افزایش تعرفه‌ها،‌ کاهش ارزش پول ملی، تحریم و... . بااین‌حال، تأثیر تمام آن‌ها به یک میزان و در یک جهت نیست. حتی می‌توان گفت گاهی یک عامل در دو زمان مختلف، دو واکنش مختلف را در قیمت یک سهم ایجاد می‌کند؛ اما می‌توان با کمک روان‌شناسی احساسات سرمایه‌گذاران، جهت کلی بازار را تشخیص داد.

بازیگران حقوقی یکی از ارکان مهم بازار سرمایه هستند. بسیاری از سهام‌داران خُرد جهت معامله خود را باتوجه‌به رفتار این بازیگران تعیین می‌کنند. می‌توان با کمک تحلیل روان‌شناسی و رفتارشناسی این بازیگران معاملات سودمندی ایجاد کرد. البته باید توجه کرد که این بازیگران نیز از رویکرد سهام‌داران خُرد از معامله‌هایشان مطلع هستند؛ پس، در استفاده از این روش باید بسیار مراقب باشید تا در دام بعضی بازیگران طماع نیفتاد. رفتار بازیگران حقوقی را تنها تأییدی بر جهت معامله خود بدانید.

به‌عنوان مثال، بسیاری از معامله‌گران تازه‌کار فروش بازیگران حقوقی را سیگنال منفی و خرید آن‌ها را سیگنال مثبت قلمداد می‌کنند؛ اما در اکثر مواقع این‌گونه نیست. بازیگران حقوقی در روند نزول پله‌ای خرید می‌کنند و تا زمانی‌که خریدشان کامل نشود، نمی‌توان به رشد سهم امید داشت. همچنین، در روند صعودی سهامشان را می‌فروشند و تا زمانی‌که فروششان تمام نشده، می‌توان به رشد سهم امیدوار بود. پس همان‌طور‌که گفته شد، خرید‌و‌فروش حقوقی را کاملا تحلیل کنید و هرگز برمبنای آن خرید‌و‌فروش نکنید.

هنگامی‌که گزارش‌ها سالانه و فصلی و ماهانه شرکت‌ها منتشر می‌شود، معمولا انتظار داریم که نوسان‌های قیمتی در سهم مشاهده کنیم؛ اما این نوسان‌ها به کدام سمت خواهد بود؟ برای دانستن این موضوع، باید به روان‌شناسی بازار مراجعه کنید. اینکه هر تغییر در گزارش‌ها چه معنایی برای سهام‌داران و معامله‌گران دارد؟ آیا این تغییر را مثبت یا منفی ارزیابی می‌کنند؟

معامله‌گران معمولا ورودوخروج پول هوشمند را به‌عنوان تأییدی مهم در جهت معامله در نظر می‌گیرند. در نظریه‌های پولی در بازار سرمایه، دو نوع پول وجود دارد: پول هوشمند و پول احمق. پول هوشمند عمدتا دراختیار معامله‌گران کلان، صندوق‌های سرمایه‌گذاری و... و پول احمق یا گنگ پولی است که دراختیار معامله‌گران احساسی و خُرد قرار گرفته است.

براساس نظریه‌های موجود، جریان پول هوشمند چهار مرحله دارد:

• در مرحله‌ی اول که به آن «فاز خاموش» گفته می‌شود، بازیگران اصلی و صاحبان پول هوشمند با حجم‌های کم سهم می‌خرند تا صاحبان پول احمق متوجه این خرید‌ها نشوند.
• در مرحله‌ی دوم که به آن «فاز آگاهی» گفته می‌شود، پول هوشمند قصد دارد قیمت سهام را افزایش دهد؛ پس سیگنالی به بازار می‌دهد تا سایر خریداران خرید کنند و قیمت سهام را افزایش دهند.
• در مرحله‌ی سوم که به آن «فاز شیدایی» گفته می‌شود، تمام سرمایه‌گذاران متوجه صعود قیمت سهام شده‌اند؛ پس برای جانماندن از این سیر صعودی وارد می‌شوند. در این مرحله است که پول هوشمند به‌تدریج و با حجم کم در حال خروج از بازار است.
• در مرحله‌ی چهارم که به آن «فاز سقوط» می‌گویند، پول هوشمند برای کاهش قیمت سهام، سهم را به‌طور سنگین عرضه می‌کند؛ اگرچه حتی در این زمان نیز، بسیاری از دارندگان پول احمق سهام می‌خرند.

در بازار سرمایه، بیش از ۶۰۰ نماد مختلف وجود دارد و این آمار همچنان در حال افزایش است. رصد تمام این نمادها کار بسیار وقت‌گیر و شاید ناممکنی است. باوجوداین، سازمان بورس و بعضی کارگزاری‌ها به شما این امکان را می‌دهند تا با فیتلرنویسی، سهم‌های مختلف را بررسی و دسته‌بندی کنید. به‌عنوان مثال، می‌توانید نمادهایی را دسته‌بندی کنید که در آن‌ها بازیگران حقوقی بیشترین خرید یا بیشترین فروش را داشتند یا می‌توانید نمادهایی را مشخص کنید که مومنتوم قیمت در آن‌ها در حال تغییر است. البته توجه کنید فیلتر‌نویسی فقط برای معرفی نمادها کاربرد دارد و نمی‌توان براساس آن معامله کرد.

روان‌شناسی بازار یکی از روش‌های رو‌به‌رشد تجزیه‌و‌تحلیل بازار است. البته این روش در ابتدای مسیرش است و روش‌های مربوط به آن چندان توسعه نیافته است و از اطمینان نسبتا کمی برخوردار است؛ اما همچنان می‌توان برای تأیید روش معامله خود از آن‌ها استفاده کرد. همچنین، احتمالا با پیشرفت علومی مانند اقتصاد رفتاری و رفتارشناسی قیمت و رفتارشناسی مالی، روش معامله‌گری براساس روان‌شناسی بازار نیز رشد خواهد کرد.