رواداری به سبک باستان؛ مسیحیان و زرتشتیان ۱۵۰۰ سال پیش دیوار به دیوار هم عبادت می‌کردند

در کشفی غیرمنتظره، باستان‌شناسان به شواهدی دست یافته‌اند که نشان می‌دهد حدود ۱۵۰۰ سال پیش، مسیحیان و زرتشتیان در شمال عراق نه‌تنها در کنار هم زندگی می‌کرده‌اند، بلکه عبادتگاه‌هایشان نیز در فاصله‌ای بسیار نزدیک از یکدیگر قرار داشته است؛ موضوعی که تصویر ساده‌انگارانه از تعارض دائمی میان ادیان در دنیای باستان را به چالش می‌کشد.

کشف تازه در محوطه باستان‌شناسی گردی کژاو در شمال منطقه کردستان عراق و در نزدیکی روستای بستان‌سور انجام شده است. به گزارش لایوساینس، پژوهشگران در این محل بقایای مجموعه‌ای ساختمانی را بررسی کرده‌اند که پیش‌تر در سال ۲۰۱۵ شناسایی شده بود، اما بررسی‌های تازه نشان می‌دهد این مجموعه در اصل کلیسایی مسیحی و بخشی از یک صومعه بوده است.

به گفته‌ی تیم پژوهشی، صومعه حدود سال ۵۰۰ میلادی ساخته شده؛ یعنی در دوره‌ای که مسیحیت هنوز در بسیاری از مناطق خاورمیانه در حال گسترش بود. کشف چنین سازه‌ای در این محل یک شگفتی بزرگ توصیف شده، زیرا تاکنون هیچ بنایی از دین مسیحیت در این منطقه شناسایی نشده بود.

باستان‌شناسان در جریان کاوش‌ها ستون‌های سنگی مدفونی را پیدا کردند که چیدمان آن‌ها با معماری کلیساهای اولیه هم‌خوانی دارد. علاوه بر این، قطعاتی از یک خمره بزرگ سفالی نیز کشف شد که روی آن صلیب مسیحی نقش بسته بود.

نکته قابل‌توجه اینجاست که کلیسای مسیحی چند متر با یکی از استحکامات نظامیِ متعلق به دوره ساسانی فاصله دارد؛ جایی که آیین زرتشتی، دین رسمی امپراتوری ایران در آن زمان شناخته می‌شد. نزدیکی فیزیکی این دو مکان مذهبی نشان می‌دهد که پیروان مسیحیت و زرتشتی‌گری در این نقطه خاص، بدون تنش جدی و به‌صورت مسالمت‌آمیز در کنار هم زندگی می‌کرده‌اند.

این همزیستی در شرایط تاریخی مهمی رخ داده است. در آن دوران، امپراتوری روم و سپس امپراتوری بیزانس، صرف‌نظر از برخی دوره‌های اتحاد، اغلب رقیب سیاسی و نظامی ایران ساسانی بودند. مسیحیت دین رسمی روم شده بود، اما در سرزمین‌های تحت نفوذ ایران هنوز زرتشتی‌گری جایگاه رسمی داشت. با این حال، مسیحیت آرام‌آرام در میان جمعیت‌های غیررومی، از جمله در قلمرو ایران، گسترش پیدا می‌کرد. پژوهشگران تأکید می‌کنند که ساخت کلیسا در سده‌های پنجم و ششم میلادی در این منطقه چندان عجیب نیست و نمونه‌های مشابهی در شمال سوریه و شمال بین‌النهرین نیز یافت شده‌اند.

یافته‌های عراق در کنار کشفی دیگر در گرجستان امروزی معنا و اهمیت بیشتری پیدا می‌کنند. در محوطه‌ای به نام «ددوپلیس‌ گورا»، باستان‌شناسان بقایای یک مجموعه مذهبی بسیار بزرگ و باشکوه را شناسایی کرده‌اند که قدمتش به حدود ۲۰۰۰ سال پیش بازمی‌گردد. این منطقه در آن زمان بخشی از پادشاهی مستقل کارتلی بوده، اما به‌شدت تحت تأثیر فرهنگ و سیاست امپراتوری هخامنشی ایران قرار داشته است.

شواهد فراوانی از حضور و رواج آیین زرتشتی در ددوپلیس‌ گورا به دست آمده است. با‌این‌حال، بررسی‌های دقیق‌تر نشان می‌دهد فضای مذهبی این مجموعه یکدست نبوده است. براساس پژوهشی که قرار است در شماره ژانویهٔ ۲۰۲۶ نشریه American Journal of Archaeology منتشر شود، سه اتاق نیایش در این کاخ وجود داشته که هرکدام به سنت دینی متفاوتی اختصاص داشته‌اند.

در یکی از این اتاق‌ها، آیین‌های زرتشتی انجام می‌شده و ساکنان دائمی کاخ هر روز در برابر محراب قربانی می‌کرده و دعا می‌خوانده‌اند. در اتاقی دیگر، نشانه‌هایی از پرستش آپولون، خدای یونانی دیده می‌شود؛ از جمله تندیسک‌هایی که به این ایزد نسبت داده می‌شوند و احتمالاً متعلق به اشراف یا مالکان کاخ بوده‌اند. در اتاق سوم، شواهدی از آیینی ترکیبی به چشم می‌خورد که عناصر چند سنت دینی را در هم می‌آمیخته و به‌نظر می‌رسد با باروری، کشاورزی و برداشت محصول مرتبط بوده است.

مجموع این یافته‌ها نشان می‌دهد جایگاه زرتشتی‌گری در جهان باستان پیچیده‌تر و واقعی‌تر از آن چیزی بود که معمولاً تصور می‌کنیم. هرچند زرتشتی‌گری دین رسمی حکومت‌های ایرانی برای بیش از هزار سال بود، در بسیاری از دوره‌ها نسبت به باورها و آیین‌های دیگر مردم، برخوردی نسبتاً مسالمت‌آمیز و مداراگرانه داشت. بااین‌حال، این رویکرد همیشه پایدار نبود و در اواخر دوره ساسانی گاهی پیروان ادیانی مانند مسیحیت یا مانویت (دینی ایرانی که بر آموزه‌های پیامبر مانی استوار بود و امروزه پیرو ندارد) با آزار، فشار و محدودیت مواجه می‌شدند. این شواهد نشان می‌دهد که تاریخ ادیان در ایران باستان هم شامل همزیستی و هم‌سویی بود و هم تنش و تضاد.

کشف کلیسایی مسیحی در کنار عبادتگاه زرتشتی در عراق، و شواهد همزیستی چند دین در گرجستان، یادآور این واقعیت است که تاریخ ادیان همیشه داستان تقابل و درگیری نبوده و در بسیاری از مقاطع، مدارا و همزیستی نیز بخشی از تجربه انسانی بوده است.