شناخت زیبایی در بخشی از مغز، دانشمندان را حیرت‌زده کرد

متخصصان علوم اعصاب بخشی را در مغز یافته‌اند که عهده‌دار ارزیابی و واکنش به زیبایی است. این بخش که با نام ارزیابی زیبایی شناخته می‌شود، بیش از آنچه ممکن است تصور کنید با خودانگاره‌ی ما در ارتباط است. خودانگاره تمام آن درک و ذهنیت و احساسی است که یک فرد نسبت به خود دارد.

تحقیقات جدید نشان می‌دهند که وقتی دیدن یک اثر هنری یا یک معماری یا یک منظره‌ی طبیعی بکر برای ما لذت‌بخش است، الگوهایی در شبکه‌ی حالت پیش‌فرض (DMN) فعال می‌شوند. شبکه‌ی حالت پیش‌فرض بخش‌هایی را در مغز شامل می‌شود که با یکدیگر به تعامل می‌پردازند و سیستم عظیمی را تشکیل می‌دهند. به‌نظر می‌رسد که این سیستم در شکل‌گیری «خودپنداره» نقش داشته باشد. هنگامی‌که فرد به تامل درباره‌ی خود می‌پردازد یا خاطرات خود را مرور می‌کند یا تصوراتی درباره‌ی خویش می‌کند و تصاویری از «خود» را در ذهن می‌پروراند، میزان فعالیت این سیستم به حداکثر خود می‌رسد.

ادوارد وسل، یک عصب‌شناس در مؤسسه‌ی مکس پلانک می‌گوید:

هنوز دقیقا روشن نشده است که آیا شبکه‌ی حالت پیش‌فرض عهده‌دار شناخت زیبایی است یا نه، اما مشخصا این سیستم به اطلاعات انتزاعی مربوط به شناخت زیبایی دسترسی دارد.

وسل سال‌ها است که به مطالعه و بررسی نقش سیستم شبکه‌ی حالت پیش‌فرض در شناخت زیبایی می‌پردازد. در مطالعه‌ای که وی در دانشگاه نیویورک در سال ۲۰۱۲ انجام داد، مشخص شد که فعالیت شبکه‌ی حالت پیش‌فرض به‌ویژه در نمایش آثار هنری که باعث برانگیختن احساسات می‌شوند افزایش می‌یابد؛ یعنی باید مجموعه‌ای از پاسخ‌های حسی، عاطفی و شخصی در این بخش از مغز در جریان باشد.

در سال ۲۰۱۳، دانشمندان در راستای همین مقاله بیان داشتند که احتمالا برخی از آثار هنری با برخی از افراد به‌خوبی ارتباط برقرار می‌کنند و قادر هستند به بخش‌هایی از مغز که با شناخت «خود» یا همان خودپنداره در ارتباط است راه پیدا کنند، در حالی‌که سایر آثار هنری ممکن است چنین تأثیری را از خود به‌جا نگذارند. این پدیده می‌تواند احساس لذت فراوانی را که فرد هنگام مواجه شدن با یک اثر هنری زیبا تجربه می‌کند توجیه کند؛ زمانی‌که فرد احساس می‌کند از اعماق وجود با یک اثر هنری درک شده است.

زمانی‌که وسل درحال تالیف بخش «هنر می‌تواند به‌شدت سلیقه‌ای باشد» در مقاله بود، افزود:

هنر پدیده‌ای به‌شدت فردی و سلیقه‌ای است و با این حال قادر است احساسات عمیقی را در فرد ایجاد کند.

اخیرا در همین راستا همتای عصب‌شناس وی گابریِل استار افزود:

زمانی‌که یک اثر به‌طور ویژه‌ای برای شما معنی داشته و از درون شما را لمس کند، شبکه‌ی حالت پیش‌فرض در مغز شما دست به کار شده است.

دانشمندان در آخرین مقالات تصریح کردند که برانگیخته شدن شبکه‌ی حالت پیش‌فرض توسط برخی از آثار هنری که با «خودپنداره‌ی فرد» و سلایق شخصی وی به‌خوبی ارتباط برقرار می‌کنند، پدیده‌ای است که علاوه بر آثار هنری درباره‌ی سایر زیبایی‌ها هم صدق می‌کند. مثلا، عکس‌هایی که از دید فرد زیبا هستند قادر به تحریک شبکه‌ی حالت پیش‌فرض هستند. دانشمندان از این پدیده به‌عنوان «دامنه‌ی عام» یاد می‌کنند. 

محققان با سنجش فعالیت مغز در ۱۶ شرکت‌کننده با استفاده از fMRI، دریافتند که با مشاهده‌ی تصاویر آثار هنری نظیر ساختمان‌ها و مناظر طبیعی -صرف‌نظر از سلایق شخصی- الگوهای متفاوتی در مناطق بینایی مغز ایجاد می‌شود. در این بررسی‌ها شبکه‌ی حالت پیش‌فرض واکنش‌های متفاوتی از خود نشان داد؛ این شبکه حین تماشای تصویری که فرد آن‌را چندان زیبا تلقی نمی‌کرد، فعالیتی از خود نشان نمی‌داد. اما، زمانی‌که یک تصویر در فرد موجی از احساس زیبایی را ایجاد می‌کرد، شبکه‌ی حالت پیش‌فرض -صرف‌نظر از نوع مواردی که در تصویر دیده می‌شد- درست به اندازه‌ی مناطق بینایی مغز فعال می‌شد.

دانشمندان در راستای این تحقیق نوشتند:

افزایش و کاهش در فعالیت شبکه‌ی پیش‌فرض به این موضوع بستگی دارد که فرد تا چه اندازه از تماشای یک تصویر یا یک اثر هنری احساس لذت کرده و آن‌را زیبا بداند. اما، حین مشاهده‌ی تصاویری که برای فرد زیبا نیستند، این شبکه غیرفعال است.

غالب اوقات، زمانی‌که به دنیای پیرامون خود می‌نگریم، مناطق بینایی در مغز بیشترین فعالیت را دارند درحالی‌که شبکه‌ی حالت پیش‌فرض اغلب غیرفعال است. دانشمندان می‌گویند فقط زمانی‌که مناظر یا تصاویر زیبایی در مقابل چشمان ما قرار می‌گیرد، به‌طوری‌که سبب برانگیختن احساسات لذت بخشی ناشی از دیدن زیبایی در ما شود، شبکه‌ی حالت پیش‌فرض همگام با مناطق بینایی در مغز فعال می‌شود.

استار در این‌باره توضیح می‌دهد:

ما در این تحقیقات دریافتیم که آن‌دسته از تصاویر و آثار هنری که فرد آنان را بسیار زیبا یافته و فرد احساس لذت فراوانی را در مواجهه با این آثار یا تصاویر تجربه می‌کند، با خودپنداره‌ی فرد در پیوند بوده و قادر هستند به تحریک شبکه‌ی حالت پیش‌فرض بپردازند.

هنوز کاملا مشخص نشده است که نقش شبکه‌ی حالت پیش‌فرض در شناخت و تشخیص زیبایی چیست. اما، تحقیقات جدید حاکی از آن است که تجربه‌ی احساس زیبایی به‌کمک حس بینایی با تجربه و تصور فرد از «خود» در ارتباط است.

اکنون محققان در پی شناخت الگوهای فعالیتی مغز در خصوص برانگیخته شدن احساس حیرت هنگام تجربه‌ی زیبایی و لذت در آثاری نظیر موسیقی، شعر و سایر محرک‌ها هم هستند.

تمام یافته‌ها در آکادمی ملی علوم ایالات متحده آمریکا (PNAS) منتشر شده‌اند.