نگاهی کامل به امواج الکترومغناطیسی و ماهیت و کارکرد آن‌ها (بخش سوم - پایانی)

در بخش‌های اول و دوم از مقاله‌ی آشنایی با تابش و امواج الکترومغناطیسی به ماهیت کلی امواج و همچنین تقسیم‌بندی کلی و کاربردهای آن‌ها اشاره کردیم. در بخش پایانی گزارش به بررسی دقیق‌تر اثرات آن‌ها روی محیط و بدن انسان خواهیم پرداخت.

تابش از طریق بر جای گذاشتن مقادیری از انرژی در بافت‌های فرد، روی بدن اثر می‌گذارد و چنین تأثیری می‌تواند منجر به بروز آسیب‌هایی شود. البته در برخی موارد در اثر تابش‌، هیچ آسیبی به فرد نخواهد رسید. با این حال ممکن است در مواردی سلول‌ها حالت‌های غیرطبیعی به خود بگیرند یا اینکه تبدیل به سلول‌های بدخیم شوند. همه‌ی این پیامد‌ها و رخ دادن یا ندادنشان بستگی به شرایط تابش و همین‌طور توان آن و مدت‌زمان قرار گرفتن در معرض آن دارند.

در صورت وقوع مقادیر عظیمی از تابش در حالت‌های نادر و در مدت‌زمان کوتاه، حتی ممکن است فرد جان خود را از دست دهد و طبیعتا روی دادن این اتفاق در مورد تابش‌هایی چندساعته یا چندروزه بر بدن فرد اجتناب‌ناپذیر خواهد بود. ما از این نوع قرارگیری در معرض تابش با نام قرارگیری زودگذر و شدید یاد می‌کنیم. در سوی دیگر نوعی از قرار گرفتن در معرض تابش به نام قرارگیری مزمن وجود دارد که در آن یک فرد تحت تابش‌های پیاپی با شدت‌های اندک تابش در یک بازه‌ی زمانی طولانی قرار می‌گیرد. در این صورت بین اولین قرارگیری در معرض تابش‌ها و اثرات وارده بر سلامت فرد ممکن است یک فاصله‌ی زمانی طولانی بیفتد.

بهترین اطلاعاتی که ما در مورد خطر سلامت و قرارگیری در معرض تابش به دست آورده‌ایم مربوط به بازمانده‌های انفجار بمب اتمی در ژاپن در پایان جنگ جهانی دوم است. افراد آسیب‌دیده از این تابش‌های شدید، به‌طور روزانه نیز تابش‌هایی در آن منطقه دریافت می‌کنند و به‌طور هم‌زمان تحت دوره‌هایی درمانی و دریافت داروهای مربوطه نیز قرار دارند.

ما مقادیر قرارگیری در معرض تابش را با واحد میلی‌رم (mrem) اندازه‌گیری می‌کنیم. تابش‌های بالاتر نیز با واحد mSv سنجیده می‌شوند که در واقع برابر با صد میلی‌رم است. مردم در ایالات متحده به‌طور متوسط تابش سالانه با دوز ۳۶۰ میلی‌رم دریافت می‌کنند که بیش از ۸۰ درصد این تابش‌ از نوع پس‌زمینه‌ی طبیعی است. با این حال، عوامل بیرونی نیز به مقدار زیادی می‌توانند روی دوز میانگین تأثیر داشته باشند.

محل زندگی و همین‌طور سبک زندگی شما می‌تواند روی مقادیر تابش‌های دریافتی بدن شما تأثیر بگذارد. برای مثال افرادی که در بخش‌های شمال غربی آمریکا زندگی می‌کنند، به طور معمول حدود ۲۴۰ میلی‌رم تابش از منابع طبیعی و انسانی دریافت می‌کنند. این در حالی است که افراد ساکن شمال شرق تابشی حدود ۱۷۰۰ میلی‌رم در هر سال دریافت می‌کنند و دلیل عمده‌ی آن نیز مربوط به وجود عنصر رادون است که در سنگ‌ها و صخره‌های آن مناطق وجود دارد.

بسیاری از فیلم‌های سینمایی و کتاب‌ها بر مبنای تهدیدهای ناشی از تابش و اثرات آن شکل گرفته‌اند؛ تهدیداتی از قبیل حوادث هسته‌ای و بمب‌های اتمی و این موارد باعث القای ترس و هیجان زیاد در میان مردم عادی می‌شوند. اما در اینجا می‌خواهیم اندکی دقیق‌تر به موضوع نگاه کنیم؛ و طبیعتا مقداری علمی‌تر از دیدگاهی که فیلم‌ها یا داستان‌های دنبال کرده‌اند. پرسش این است که کدام‌یک از اثرات برشمرده‌شده واقعی و کدام‌یک از آن‌ها ساخته‌ی ذهن بشر هستند؟ در همین ابتدای کار می‌توانیم به شما اطمینان دهیم که زامبی‌ها یا موجوداتی شبیه آن‌ها هیچ‌گاه در پی تشعشات به وجود نخواهند آمد و برای تصرف زمین و انسان‌ها به پا نخواهند خاست! اما اگر بخواهیم در مورد مسمومیت‌های ناشی از تابش و بیماری‌های متعاقب آن تأمل کنیم، باید بگوییم که این موارد ممکن هستند و در واقع رخ می‌دهند.

تابش‌ها می‌توانند به چند طریق مختلف وارد محیط زیست ما شوند. حادثه‌ای در نیروگاه اتمی، انفجار یک بمب هسته‌ای، انتشار تصادفی از یک ابزار صنعتی یا پزشکی، آزمایش‌های سلاح‌های هسته‌ای و همچنین جنگ و تسلیحات دیگر از مواردی هستند که می‌تواند باعث ورود تابش‌ها به محیط زیست شوند.

وقتی ما در اینجا از قرارگیری در معرض تابش صحبت می‌کنیم، بخش عمده‌ای از صحبتمان در واقع مربوط به رویدادهایی بسیار نادر و انتشار تابش‌هایی در مقیاس بزرگ است.

تمامی جوامع و کشورها دارای یک برنامه‌ی مشخص برای مقابله با فاجعه‌های تشعشعی هستند. مقامات محلی در هر جایی باید به‌خوبی برای آماده شدن در برابر خطرات احتمالی آموزش داده شوند تا در صورت پیش آمدن وضعیت اورژانسی بتوانند بهترین عملکرد را داشته باشند.

مراکز کنترل و پیشگیری از بیماری‌ها در موقع رخ دادن چنین حوادثی احتمالا به شما توصیه کنند که به‌جای تخلیه‌ی شهر یا منازل در خانه‌های خود بمانید. این خواسته دلیل علمی دارد و همان‌طور که پیش‌تر اشاره کردیم، دیوارهای خانه می‌توانند برخی از این تابش‌های مضر را مسدود کنند. ایمن‌ترین اتاق در هر خانه‌ای برای مقابله با تابش، اتاقی است که دارای کمترین شمار پنجره باشد. شاید به‌طور معمول بتوانیم به حمام یا زیرزمین منازل اشاره کنیم که دارای این شرایط‌ هستند.

اگر شما به نحوی پیرامون تابش و مواد پرتوزا کار می‌کنید، باید در نظر داشته باشید که مقادیر مشخصی از تابش مجاز وجود دارند که شما تا آستانه‌ی آن می‌توانید در معرض تابش باشید و بیش از آن مقدار برایتان مضر خواهد بود.

بسته به صنعت و حوزه‌ای که در آن کار می‌کنید، تجهیزات ایمنی از قبیل ماسک‌ها و دستکش‌های ایمنی و پیشبندهای پوشیده با سرب برای کارکنان تعبیه شده‌اند.

اولین کاری که در صورت پیش آمدن شرایط اورژانسی تشعشع باید انجام دهید این است که بفهمید آلوده شده‌اید یا خیر. اگر مواد پرتوزایی درون بدن نفوذ کرده باشند، در آن صورت گفته خواهد شد که فرد آلوده شده است. این آلودگی به‌راحتی و سرعت می‌تواند گسترش یابد. شما با آزاد شدن مایعات بدنتان و همچنین حرکت در محیط آلوده، باعث پراکنده شدن آلودگی به محیط اطراف و افراد پیرامون خواهید شد. توصیه می‌شود که در صورت چنین فاجعه‌ای، نکات زیر را رعایت کنید:

۱. به‌سرعت از محیط نزدیک به کانون آلودگی دور شوید.

۲. لباس‌های رویی خود را که در معرض تابش بوده‌اند از تنتان خارج کنید.

۳. آن لباس‌ها را در کیسه‌های پلاستیکی یا در جایی قرار دهید که در دسترس یا تماس سایرین نباشد.

۴. تمام قسمت‌های بدنتان را که در معرض تابش قرار گرفته‌اند، بشویید.

۵. در صورتی که مشکوک به آلوده شدن بخش‌های داخلی بدن هستید، مسلما نیاز به معاینه‌ی پزشک خواهد بود.

اگر در معرض تابش قرار بگیرید، پرسنل پزشکی باید بدن شما را در زمینه‌ی بیماری یا مسمومیت ناشی از تشعشع مورد بررسی قرار دهند. آن‌ها این کار را با استفاده از آزمایش‌های خون، چک کردن علائم یا استفاده از تابش‌سنج گایگر انجام می‌دهند. تابش‌سنج گایگر وسیله‌ای است که می‌تواند ذرات رادیواکتیو را در صورت وجود در بدن شناسایی کند. همچنین برحسب شدت قرارگیری در معرض تابش، سه روند درمانی گوناگون می‌تواند در پیش گرفته شود. آلایش‌زدایی بدن نخستین گام است و شاید هم تنها اقدامی باشد که به آن نیاز داشته باشید. همچنین ممکن است آزمایش‌های خون به‌طور سالانه از افراد گرفته شود تا در مورد نشانه‌های احتمالی یا توسعه‌ی آن‌ها در بدن تحقیق شود.

همچنین قرص‌هایی وجود دارد که شما می‌توانید برای کاهش علائم آلودگی یا اثرات آن استفاده کنید. احتمالا چیزهایی در مورد مصرف پتاسیم یدید توسط برخی افراد که در موقعیت فوری هسته‌ای قرار گرفته‌اند، شنیده باشید.

این قرص‌ها می‌توانند از تمرکز ید‌های پرتوزا در تیروئید انسان پیشگیری کنند. نیاز است روشن کنیم که پتاسیم یدید هیچ کارکردی برای حفاظت در برابر تابش‌های مستقیم یا سایر ذره‌های مضر معلق در هوا ندارد. آبی پررنگ در برابر عناصر پرتوزایی همچون سزیم و تالیم دوام می‌آورد و باعث تسریع عملکرد بدن فرد در روند پاک‌سازی از موارد تشعشع خواهد شد. این کار باعث کاهش مقادیر تابشی می‌شود که شاید سلو‌ل‌های یک فرد پتانسیل جذبش را داشته باشند. ماده‌ای موسوم به DTPA هم در می‌تواند در برابر فلزهای پرتوزا مقاومت کند؛ فلزهایی همچون پلوتونیم، امریکیوم و کوریم.

مواد رادیواکتیو موجود در بدن به‌تدریج از طریق ادرار دفع می‌شوند و در واقع از این طریق نیز میزان تشعشع جذب‌شده کاهش می‌یابد.

ما در این مقالات سعی داشتیم به یک توضیح اجمالی در مورد تابش و به‌طور خاص، تابش‌های الکترومغناطیسی برسیم. امواج الکترومغناطیسی بخشی از زندگی طبیعی ما هستند و در صورت رعایت شماری از اصول اولیه، کاملا می‌توانیم در کنار این پدیده‌ی پرکاربرد و شگفت‌انگیز، زندگی کنیم و چه‌بسا استفاده‌های مفید بسیاری نیز از آن‌ها داشته باشیم.